Jachet de Mantua

Jachet de Mantua [żakˊet~], Giachetto, Jacquet, Jachetto, Jachettus Gallicus, Jacobus Collebaudi, Jacques Colebault, *1483 Vitré (k. Rennes), †2 X 1559 Mantua, francuski kompozytor działający we Włoszech.

Był prawdopodobnie krewnym Antoine’a Colebault, francuskiego śpiewaka na dworze papieskim Leona X. Co najmniej od 1519 Jachet był śpiewakiem na dworze rodziny Rangonich w Modenie. W 1525 przebywał na dworze Estów w Ferrarze, gdzie m.in. zaprzyjaźnił się z A. Willaertem. W 1526 przeniósł się do Mantui i działał jako śpiewak do 1534. W tym roku przyjęto go do prawa miejskiego i został kapelmistrzem w służbie biskupa Mantui, kardynała Ercole Gonzagi, z tytułem magistra cappellae katedry św. Piotra i Pawła. Tę funkcję pełnił do końca życia, bardzo ceniony i chwalony przez kardynała. Wypowiedzi G. Zarlina, P. Pontia (którzy wielokrotnie przytaczają przykłady z twórczości Jacheta), G.M. Lafranca, G.M. Artusiego, P. Ceronego i mniej znanych teoretyków wskazują, że współcześni uważali Jacheta za jednego z najwybitniejszych kompozytorów epoki. Świadczy o tym także rozpowszechnienie jego dzieł w rękopisach począwszy od lat 20. XVI w. i w drukach (należał on do twórców, których kompozycje były w XVI w. najczęściej wydawane, także w postaci intawolacji na lutnię i vihuelę). Historycy muzyki natomiast późno zajęli się tą postacią, m.in. z powodu trudności z określeniem autorstwa wielu utworów, które w źródłach opatrzone są samym imieniem Jachet. Kompozytorów o tym imieniu działało w owym czasie kilku; najbardziej obok Jacheta de Mantui znani to Jachet de Wert, a zwłaszcza – czynny na dworze w Ferrarze – Jachet Berchem, z którym Jachet de Mantua był często mylony. Dopiero badania z lat 60. i 70. XX w. (m.in. niepublikowane dysertacje P. Jacksona i G. Nugenta czy również niepublikowana dysertacja K. Widmaiera z 1953) oraz zapoczątkowane w 1971 wydanie dzieł wszystkich pozwalają docenić znaczenie twórcy z Mantui w dziedzinie muzyki religijnej.

Wydawcy dzieł wszystkich Jacheta de Mantui zaliczają do jego twórczości także utwory religijne dawniej uważane – jako opatrzone tylko imieniem Jachet – za sporne lub wręcz uznawane za dzieła Jacheta Berchema. W rezultacie obejmowałaby ona 4 msze 4-głosowe, 17 mszy 5-głosowych (w tym Missa „Ferdinandus dux Calabriae” i Missa „Hercules dux Ferrariae”) i jedną 6-głosową; 113 motetów religijnych, w tym 9 3-głosowych, 39 4-głosowych, 55 5-głosowych, 9 6-głosowych i jeden 8-głosowy (ten jedyny motet 8-głosowy zachowany w rękopisie jako dzieło Jacheta de Mantui opatrzony jest także mianem Jacotin w druku zbiorowym z 1545, a trzeba dodać, że Jacotin i Jachet to dwie formy tego samego imienia – Jakub); hymny nieszporne 4–5-głosowe, magnifikaty 4-głosowe, liczne psalmy, inne utwory religijne z druku z 1567, 1 motet świecki 4-głosowy i 8 5-głosowych, łacińską pieśń biesiadną 4-głosową, chanson 4-głosową i madrygał 4-głosowy.

W przeciwieństwie do Jacheta Berchema, znanego niemal wyłącznie jako twórca madrygałów i chansons, Jachet de Mantua ograniczał się w zasadzie do muzyki religijnej. Zdecydowana większość jego mszy należy do typu missa parodia, a oparte są one na utworach J. Moutona (4 motety), C. da Rore (2 madrygały i 1 motet), Ph. Verdelota (motet i madrygał), J. Arcadelta (madrygał), J. Richaforta (chanson), C. Sermisy’ego (1 motet) i własnych (4 motety). Kompozytor traktuje modele rozmaicie; cytuje je prawie dosłownie lub tylko nawiązuje do ich materiału melodycznego. Również w niektórych motetach wykorzystuje linie melodyczne pojedynczych głosów z utworów dawniejszych kompozytorów, takich jak Hayne van Ghizeghem, A. de Fevin czy Josquin des Prés. Do Josquina nawiązuje Jachet de Mantua w niektórych mszach opartych na ostinatowych cantus firmi, konstruowanych (Missa „La sol fa re mi”) czy ułożonych według sylab tekstu (Missa „Ferdinandus dux Calabriae”), warto jednak zauważyć, że w mszy nazwanej „Hercules dux Ferrariae” tylko zakończenie melodii ostinata zgodne jest z zasadą soggetto cavato delle parole. Motety Jacheta de Mantui są 1- lub 2-częściowe, a wśród tych ostatnich pojawiają się motety repryzowe. Zarówno w mszach, jak i w motetach G. Nugent zauważa pewne zróżnicowanie stylu: w utworach 4-głosowych. zaobserwował on więcej homorytmii, wyraźniejsze rozczłonkowanie, dialogowanie par głosów, a w linii melodycznej większą ilość melizmatów, zaś w 5-głosowych – mniej homorytmii, częstsze występowanie konstrukcji przeimitowanych z zacieraniem cezur przez zazębianie się przeprowadzeń i melodykę raczej sylabiczną, co wiąże się z większą troską o deklamację tekstu. Autor ten stwierdza także, że zróżnicowanie na 4-głos i 5-głos wiązało się z wcześniejszą i późniejszą datą opublikowania dzieł, co jednak nie jest prawdą. Oba te rodzaje utworów rozłożone są równomiernie i na ogół nie sięgają ostatnich lat życia kompozytora. Utwory powstałe w ostatnim okresie i utwory wydane pośmiertnie cechuje natomiast ogólne uproszczenie faktury, widoczne np. w nieszpornych hymnach, a zwłaszcza w psalmach utrzymanych w formie falsobordone. Ta różnica jest jednak wynikiem odmienności gatunku. Cała twórczość Jacheta de Mantua stanowi ważne ogniwo pomiędzy tradycją poprzedniego pokolenia, czyli tradycją Josquina des Prés, a muzyką wielkiego rówieśnika – Gomberta. Żywotności tego ogniwa dowodzi m.in. to, że najwybitniejsi kompozytorzy następnej generacji, jak Philip de Monte, O. di Lasso czy G. P. da Palestrina, sięgali po motety mistrza z Mantui, by na nich opierać missae parodiae.

Literatura: P. Wagner Geschichte der Messe, Lipsk 1913, przedruk 1963; H. Zenck Adrian Willaerts „Salmi spezzati” (1550), „Die Musikforschung” II, 1949; A.M. Bautier-Regnier Jachet de Mantoue, „Revue Belge de Musicologie” VI, 1952; K. Widmaier Jachet de Mantua un sein Motettenschaffen, dysertacja, Universität Freiburg, 1953; P. Jackson The Vesper Hymns of Jachet di Mantua, dysertacja, University of North Carolina, 1965; V. Mattfeld Georg Rhaw’s Publications for Vespers, Brooklyn 1966; P. Tagmann Archivalische Studien zur Musikpflege am Dom von Mantua, 1500–1627, Berno 1967; P.T. Jackson The Masses of Jachet of Mantua, dysertacja, University of North Carolina, 1968; A. Dunning Josquini antiquos, Musae, memoremus amores: a Mantovan Motet from 1554 in Homage to Josquin, „Acta Musicologica” XLI, 1969; A. Dunning Die Staatsmotette, 1480–1555, Utrecht 1970; G. Nugent The Jacquet Motets and their Authors, dysertacja, Princeton University, 1973; P.T. Jackson Two Descendants of Josquin’s „Hercules” Mass, „Music and Letters” LIX, 1978; Q.W. Quereau Sixteenth-Century Parody. An Approach to Analysis, „Journal of the American Musicological Society” XXXI, 1978 (zawiera 1 motet Jacheta de Mantui); I. Fenlon Music and Patronage in Sixteenth-Century Mantua, 2 t., Cambridge 1980, 1982 (t. 2 zawiera 1 motet 4-głosowy Jacheta de Mantui z wydania z 1539); R. Dingle The Three-Voice Motets of Jacquet of Mantua, praca magisterska, University of London, 1987; E.E. Miles The Double Choir and cori spezzati Vespers’ Psalms of Antonio Gardane’s Cantus di Adriano et di Jachet of 1550, praca magisterska, University of Auckland, 1988; G. Nugent Jacquet’s Tributes to the Neapolitan Aragonese, „Journal of Musicology” VI, 1988; G. Nugent Anti-Protestant Music for Sixteenth-Century Ferrara, „Journal of the American Musicological Society” XLIII, 1990; G. Nugent Music Against Heresy: Ferrara in the Epoch of Renée of France, w: Atti del XIV congresso della Società internazionale di musicologia, red. A. Pompilio, Turyn 1990; G. Nugent Some Reflections on Patronage: Palestrina and Mantua, w: Music in Renaissance Cities and Courts. Studies in Honor of Lewis Lockwood, red. A.M. Cummings i J.A. Owens, Warren 1996; C. Gallico Jachet da Mantoa e i nuovi modelli di cultura musicale al tempo di Giulio Romano, w: Sopra li fondamenti della verità. Musica italiana fra XV e XVII secolo, Bulzoni 2001; J. Milsom Josquin and Jacquet: A New Tudor Source?, „Tijdschrift van de Koninklijke Vereniging voor Nederlandse Muziekgeschiedenis” LII, 2002; K. Pietschmann Kirchenmusik zwischen Tradition und Reform. Die päpstiche Sängerkapelle und ihr Repertoire im Pontifikat Paulus III. (1534–1549), Turnhout 2003; J. Duchamp Un manuscrit musical pour la liturgie des morts et ses Requiem inconnus de Palestrina et Jachet: Ferrare, Biblioteca Communale Ariostea, CL. II 476, „Revue de Musicologie” XCVI, 2010; D.C. Sanders Music at the Gonzaga Court in Mantua, Lanham 2012; Msze Maryjne z druku Scotta w rękopisie Kk I.1: Ruffo, Jachet, Morales i anonimowe, red. M. Solarz, «Musica in Ecclesia Cathedrali Cracoviensi Audita» I, Kraków 2015; I. Fenlon Jacquet of Mantua and Music of State, w: Maestranze artisti e apparatori per la scena dei Gonzaga 1480–1630, red. S. Brunetti, Bari 2016; J. Duchamp L’écriture foisonnante au XVIe siècle à travers le motet Murus tuus de Jacquet de Mantoue, w: Foisonnements et proliférations en musique, red. M. Joubert i D. le Touzé, Lyon 2020.