Jachet de Mantua [żakˊet~], Giachetto, Jacquet, Jachetto, Jachettus Gallicus, Jacobus Collebaudi, Jacques Colebault, *1483 Vitré (k. Rennes), †2 X 1559 Mantua, francuski kompozytor działający we Włoszech.
Był prawdopodobnie krewnym Antoine’a Colebault, francuskiego śpiewaka na dworze papieskim Leona X. Co najmniej od 1519 Jachet był śpiewakiem na dworze rodziny Rangonich w Modenie. W 1525 przebywał na dworze Estów w Ferrarze, gdzie m.in. zaprzyjaźnił się z A. Willaertem. W 1526 przeniósł się do Mantui i działał jako śpiewak do 1534. W tym roku przyjęto go do prawa miejskiego i został kapelmistrzem w służbie biskupa Mantui, kardynała Ercole Gonzagi, z tytułem magistra cappellae katedry św. Piotra i Pawła. Tę funkcję pełnił do końca życia, bardzo ceniony i chwalony przez kardynała. Wypowiedzi G. Zarlina, P. Pontia (którzy wielokrotnie przytaczają przykłady z twórczości Jacheta), G.M. Lafranca, G.M. Artusiego, P. Ceronego i mniej znanych teoretyków wskazują, że współcześni uważali Jacheta za jednego z najwybitniejszych kompozytorów epoki. Świadczy o tym także rozpowszechnienie jego dzieł w rękopisach począwszy od lat 20. XVI w. i w drukach (należał on do twórców, których kompozycje były w XVI w. najczęściej wydawane, także w postaci intawolacji na lutnię i vihuelę). Historycy muzyki natomiast późno zajęli się tą postacią, m.in. z powodu trudności z określeniem autorstwa wielu utworów, które w źródłach opatrzone są samym imieniem Jachet. Kompozytorów o tym imieniu działało w owym czasie kilku; najbardziej obok Jacheta de Mantui znani to Jachet de Wert, a zwłaszcza – czynny na dworze w Ferrarze – Jachet Berchem, z którym Jachet de Mantua był często mylony. Dopiero badania z lat 60. i 70. XX w. (m.in. niepublikowane dysertacje P. Jacksona i G. Nugenta czy również niepublikowana dysertacja K. Widmaiera z 1953) oraz zapoczątkowane w 1971 wydanie dzieł wszystkich pozwalają docenić znaczenie twórcy z Mantui w dziedzinie muzyki religijnej.
Wydawcy dzieł wszystkich Jacheta de Mantui zaliczają do jego twórczości także utwory religijne dawniej uważane – jako opatrzone tylko imieniem Jachet – za sporne lub wręcz uznawane za dzieła Jacheta Berchema. W rezultacie obejmowałaby ona 4 msze 4-głosowe, 17 mszy 5-głosowych (w tym Missa „Ferdinandus dux Calabriae” i Missa „Hercules dux Ferrariae”) i jedną 6-głosową; 113 motetów religijnych, w tym 9 3-głosowych, 39 4-głosowych, 55 5-głosowych, 9 6-głosowych i jeden 8-głosowy (ten jedyny motet 8-głosowy zachowany w rękopisie jako dzieło Jacheta de Mantui opatrzony jest także mianem Jacotin w druku zbiorowym z 1545, a trzeba dodać, że Jacotin i Jachet to dwie formy tego samego imienia – Jakub); hymny nieszporne 4–5-głosowe, magnifikaty 4-głosowe, liczne psalmy, inne utwory religijne z druku z 1567, 1 motet świecki 4-głosowy i 8 5-głosowych, łacińską pieśń biesiadną 4-głosową, chanson 4-głosową i madrygał 4-głosowy.
W przeciwieństwie do Jacheta Berchema, znanego niemal wyłącznie jako twórca madrygałów i chansons, Jachet de Mantua ograniczał się w zasadzie do muzyki religijnej. Zdecydowana większość jego mszy należy do typu missa parodia, a oparte są one na utworach J. Moutona (4 motety), C. da Rore (2 madrygały i 1 motet), Ph. Verdelota (motet i madrygał), J. Arcadelta (madrygał), J. Richaforta (chanson), C. Sermisy’ego (1 motet) i własnych (4 motety). Kompozytor traktuje modele rozmaicie; cytuje je prawie dosłownie lub tylko nawiązuje do ich materiału melodycznego. Również w niektórych motetach wykorzystuje linie melodyczne pojedynczych głosów z utworów dawniejszych kompozytorów, takich jak Hayne van Ghizeghem, A. de Fevin czy Josquin des Prés. Do Josquina nawiązuje Jachet de Mantua w niektórych mszach opartych na ostinatowych cantus firmi, konstruowanych (Missa „La sol fa re mi”) czy ułożonych według sylab tekstu (Missa „Ferdinandus dux Calabriae”), warto jednak zauważyć, że w mszy nazwanej „Hercules dux Ferrariae” tylko zakończenie melodii ostinata zgodne jest z zasadą soggetto cavato delle parole. Motety Jacheta de Mantui są 1- lub 2-częściowe, a wśród tych ostatnich pojawiają się motety repryzowe. Zarówno w mszach, jak i w motetach G. Nugent zauważa pewne zróżnicowanie stylu: w utworach 4-głosowych. zaobserwował on więcej homorytmii, wyraźniejsze rozczłonkowanie, dialogowanie par głosów, a w linii melodycznej większą ilość melizmatów, zaś w 5-głosowych – mniej homorytmii, częstsze występowanie konstrukcji przeimitowanych z zacieraniem cezur przez zazębianie się przeprowadzeń i melodykę raczej sylabiczną, co wiąże się z większą troską o deklamację tekstu. Autor ten stwierdza także, że zróżnicowanie na 4-głos i 5-głos wiązało się z wcześniejszą i późniejszą datą opublikowania dzieł, co jednak nie jest prawdą. Oba te rodzaje utworów rozłożone są równomiernie i na ogół nie sięgają ostatnich lat życia kompozytora. Utwory powstałe w ostatnim okresie i utwory wydane pośmiertnie cechuje natomiast ogólne uproszczenie faktury, widoczne np. w nieszpornych hymnach, a zwłaszcza w psalmach utrzymanych w formie falsobordone. Ta różnica jest jednak wynikiem odmienności gatunku. Cała twórczość Jacheta de Mantua stanowi ważne ogniwo pomiędzy tradycją poprzedniego pokolenia, czyli tradycją Josquina des Prés, a muzyką wielkiego rówieśnika – Gomberta. Żywotności tego ogniwa dowodzi m.in. to, że najwybitniejsi kompozytorzy następnej generacji, jak Philip de Monte, O. di Lasso czy G. P. da Palestrina, sięgali po motety mistrza z Mantui, by na nich opierać missae parodiae.
Literatura: P. Wagner Geschichte der Messe, Lipsk 1913, przedruk 1963; H. Zenck Adrian Willaerts „Salmi spezzati” (1550), „Die Musikforschung” II, 1949; A.M. Bautier-Regnier Jachet de Mantoue, „Revue Belge de Musicologie” VI, 1952; K. Widmaier Jachet de Mantua un sein Motettenschaffen, dysertacja, Universität Freiburg, 1953; P. Jackson The Vesper Hymns of Jachet di Mantua, dysertacja, University of North Carolina, 1965; V. Mattfeld Georg Rhaw’s Publications for Vespers, Brooklyn 1966; P. Tagmann Archivalische Studien zur Musikpflege am Dom von Mantua, 1500–1627, Berno 1967; P.T. Jackson The Masses of Jachet of Mantua, dysertacja, University of North Carolina, 1968; A. Dunning Josquini antiquos, Musae, memoremus amores: a Mantovan Motet from 1554 in Homage to Josquin, „Acta Musicologica” XLI, 1969; A. Dunning Die Staatsmotette, 1480–1555, Utrecht 1970; G. Nugent The Jacquet Motets and their Authors, dysertacja, Princeton University, 1973; P.T. Jackson Two Descendants of Josquin’s „Hercules” Mass, „Music and Letters” LIX, 1978; Q.W. Quereau Sixteenth-Century Parody. An Approach to Analysis, „Journal of the American Musicological Society” XXXI, 1978 (zawiera 1 motet Jacheta de Mantui); I. Fenlon Music and Patronage in Sixteenth-Century Mantua, 2 t., Cambridge 1980, 1982 (t. 2 zawiera 1 motet 4-głosowy Jacheta de Mantui z wydania z 1539); R. Dingle The Three-Voice Motets of Jacquet of Mantua, praca magisterska, University of London, 1987; E.E. Miles The Double Choir and cori spezzati Vespers’ Psalms of Antonio Gardane’s Cantus di Adriano et di Jachet of 1550, praca magisterska, University of Auckland, 1988; G. Nugent Jacquet’s Tributes to the Neapolitan Aragonese, „Journal of Musicology” VI, 1988; G. Nugent Anti-Protestant Music for Sixteenth-Century Ferrara, „Journal of the American Musicological Society” XLIII, 1990; G. Nugent Music Against Heresy: Ferrara in the Epoch of Renée of France, w: Atti del XIV congresso della Società internazionale di musicologia, red. A. Pompilio, Turyn 1990; G. Nugent Some Reflections on Patronage: Palestrina and Mantua, w: Music in Renaissance Cities and Courts. Studies in Honor of Lewis Lockwood, red. A.M. Cummings i J.A. Owens, Warren 1996; C. Gallico Jachet da Mantoa e i nuovi modelli di cultura musicale al tempo di Giulio Romano, w: Sopra li fondamenti della verità. Musica italiana fra XV e XVII secolo, Bulzoni 2001; J. Milsom Josquin and Jacquet: A New Tudor Source?, „Tijdschrift van de Koninklijke Vereniging voor Nederlandse Muziekgeschiedenis” LII, 2002; K. Pietschmann Kirchenmusik zwischen Tradition und Reform. Die päpstiche Sängerkapelle und ihr Repertoire im Pontifikat Paulus III. (1534–1549), Turnhout 2003; J. Duchamp Un manuscrit musical pour la liturgie des morts et ses Requiem inconnus de Palestrina et Jachet: Ferrare, Biblioteca Communale Ariostea, CL. II 476, „Revue de Musicologie” XCVI, 2010; D.C. Sanders Music at the Gonzaga Court in Mantua, Lanham 2012; Msze Maryjne z druku Scotta w rękopisie Kk I.1: Ruffo, Jachet, Morales i anonimowe, red. M. Solarz, «Musica in Ecclesia Cathedrali Cracoviensi Audita» I, Kraków 2015; I. Fenlon Jacquet of Mantua and Music of State, w: Maestranze artisti e apparatori per la scena dei Gonzaga 1480–1630, red. S. Brunetti, Bari 2016; J. Duchamp L’écriture foisonnante au XVIe siècle à travers le motet Murus tuus de Jacquet de Mantoue, w: Foisonnements et proliférations en musique, red. M. Joubert i D. le Touzé, Lyon 2020.
Kompozycje:
(wydane w Wenecji, G. Scotto, jeśli nie podano inaczej)
druki indywidualne:
Motecta quinque vocum (…) liber primus 1539, poszerzone pt. Primo libro di mottetti (…) a cinque voci con la gionta di piu mottetti composti di numo… , Wenecja 1540 A. Gardane, pt. Motetti (…) a cinque voci libro primo di nuovo ristampati 1565
Motecta quatuor vocum (…) liber primus 1539, 1544, poszerzone, Wenecja 1545 A. Gardane, 1554, 1565
Jachet musici (…) cardinalis Mantue magistri motecta quinque vocum diligentissime recognita... , Wenecja 1553 A. Gardane
Il primo libro de le messe a cinque voci (In die tribulationis, Giare dolce e fresche acque, Peccata mea, Anchor che col partire) 1554
Missa cum quatuor vocibus paribus, ad imitationem moteti Quam pulchra es, Paryż 1554 N. du Chemin
Missa ad imitationem moduli Surge Petre..., na 6 głosów, Paryż 1557 A. Le Roy et R. Ballard
Messe del fiore, a cinque voci, libro primo (…) Vado ad eum, Enceladi, Alla dolce ombra, Quarti toni sine nomine, 1561, … libro secondo (…) In die tribulationis, Chiare fresche acque, Peccata mea, Rex Babilonis, La fede non debe esser corrota, 1561
Motetti (…) a cinque voci, libro secondo… 1565
Himni vesperarum totius anni…, na 4–5 głosów, 1566
Orationes complures ad officium Hebdomadae sanctae (…) Passiones (na 5 głosów) (…) Lamentationes (na 4 głosy) (…) Oratio Hieremiae profetae (na 5 głosów) (…) Completorium Nunc dimittis (…) et Salve regina (na 5 głosów) 1567
***
druki zbiorowe zawierające jedyne lub pierwsze wydania utworów Jacheta:
(wg wydania dzieł wszystkich Jacheta „Corpus Mensurabilis Musicae” LIV)
msze:
Quinque Missae Moralis hispani, ac Jacheti..., 3 msze na 5 głosów, 1540
Excellentissimi musici Moralis hispani, Gomberti, ac Jacheti (…) missae…, 3 msze na 4 głosy, 1540
Sex missae (…) quarum tres sunt (…) Jacheti, reliquae (…) Gomberti..., na 5 głosów, 1542
Missae (…) Moralis hispani ac aliorum…, 1 msza na 4 głosy, 1542
Il secondo libro de la Messe (…) da Jachet da Mantoa (…) prima sopra Rex Babilonis (…) seconda sopra La Fede unque debbe esser corrotta…, na 5 głosów, 1555
motety w:
Secundas liber cum quinque vocibus, Lyon 1532 J. Moderne
Tertius liber mottetorum ad quinque et sex voces…, Lyon 1538 J. Moderne
Secundas tomus novi operis musici sex, quinque et quatuor vocum…, Norymberga 1538 H. Grapheus
Primus liber cum quinque vocibus. Mottetti del frutto, Wenecja 1538 A. Gardane
Liber cantus (vocum quatuor) triginta novem motetes habet…, Ferrara 1538 J. de Buglhat
Primus liber cum sex vocibus. Mottetti del frutto…, Wenecja 1539 A. Gardane
Quartus liber mottetorum ad quinque et sex voces…, Lyon 1539 J. Moderne
Tertius liber cum quatuor vocibus. Motteti delfiore, Lyon 1539 J. Moderne
Primus liber cum quatuor vocibus. Mottetti del frutto…, Wenecja 1539 A. Gardane
Selectissimarum mutetarum (…) tomus primus. D. Georgio Forstero selectore, Norymberga 1540 J. Petreius
Nicolai Gomberti (…) necnon Jachetti et Morales motettis (…) liber primus 1541
Gomberti excellentissimi (…) música quatuor vocum… 1541
Tomus tertius psalmorum selecterum quatuor et quinque, et quidam plurium vocum, Norymberga 1542 J. Petreius
Moralis hispani, et multorum (…) musica cum vocibus quatuor... 1543
Motetta trium vocum ab pluribus authoribus composita. Quorum nomina sunt Jachetus gallicus…, Wenecja 1543 A. Gardane
Cipriani musici eccelentissimi cum quibusdam aliis doctis authoribus motectorum (…) liber primus quinque vocum, Wenecja 1544 A. Gardane
Il primo libro de motetti a sei voce, da diversi eccellentissimi musici composti, et non piu stampati… 1549
Primo libro de motetti a cinque voci da diversi eccellentissimi musici composti, et non piu stampati… 1549
Il terzo libro di motetti a cinque voci di Cipriano de Rore, et de altri…, Wenecja 1549 A. Gardane
Carmina vere divina a praestantissimis artificibus (…) quinque vocibus sic composita..., Norymberga 1550 J. Montanus et U. Neuber
Motetti del Labertino a cinque voci libro quarto... 1554
Novum et insigne opus musicum, sex, quinque et quatuor vocum..., Norymberga 1558 J. von Berg et U. Neuber
Secunda pars magni operis musici (…) quinque vocum…, Norymberga 1559 J. von Berg et U. Neuberg
inne dzieła religijne w:
Magnificat Moralis ispani aliorumque authorum (…) Liber primus 1542
Di Adriano et di Jacket. I salmi appertinenti alli vesperi (…) parte a versi et parte spezzadi accomodati da cantare a uno et a duoi chori..., Wenecja 1550 A. Gardane
I sacri et santi Salmi di David profeta che si cantano (…) all’hora di Véspero (…) da (…) Cipriano Rhore e Iachet da Mantoa. Con li suoi Magnificat…, 1554
Magnificat omnitonum cum quatuor vocibus Christophori Moralis hispani aliorumque…, Wenecja 1562 A. Gardane
Di Cipriano et di Jachet i salmi a quattro voci..., Wenecja 1570 C. da Correggio
pieśń biesiadna, chanson i madrygał:
Cànzoni frottole et capitoli..., Rzym 1531 V. Dorico
Le difficile des chansons. Second livre..., Lyon 1544 J. Moderne
Il quinto libro di madrigali di Archadelt a quatro voci..., Wenecja 1544 A. Gardane
utwory religijne w rękopisach począwszy od 1at 20. XVI w. (niektóre pokrywają się z drukowanymi)
Edycje:
Collected Works, „Corpus Mensurabilis Musicae” LIV, t. 1 Il primo libro de le messe a cinque voci (1554), wyd. P. Jackson, 1971, t. 2 Hymni vesperorum totius anni (1566), wyd. P. Jackson, 1972, t. 3 Messe del fiore a cinque voci, libro primo (1561), wyd. P. Jackson, 1976, t. 4 Primo libro dei motetti a quattro voci (1539), wyd. G. Nugent, 1982, t. 5 Primo libro dei motetti a cinque voci (1539), wyd. G. Nugent, 1986, t. 6 Missae Hercules dux Ferrariae, Ferdinandus dux Calabriae, Ave fuit prima salus, In illo tempore, De mon triste deplaisir, wyd. P. Jackson, 1986
4 motety 4-głosowe «Trésor musical», I i XVII, wyd. R. J. van Maldeghem, Bruksela 1865, 1881, przedruk 1965
1 motet 5-głosowy w Philippi de Monte opera omnia, wyd. Ch. Van den Borren i G. van Doorslaer, Brugia 1927–39, przedruk 1965, t. 26
1 motet 6-głosowy i psalmy nieszporne w Adriani Willaert opera omnia, „Corpus Mensurabilis Musicae” III, t. 4 wyd. H. Zenek 1952, t. 8 wyd. W. Gerstenberg 1972
pasja wg św. Jana w Oberitalienische Figuralpassionen des 16. Jahrhunderts, «Musikalische Denkmäler» I, wyd. A. Schmitz, Moguncja 1955
3 motety 6-głosowe w Treize livres de motets parus chez P. Attaingnant en 1534 et 1535, Paryż i Monako 1934–64, t. 8, 10, 13, wyd. A.T. Merritt
1 motet 6-głosowy w Philippi Verdelot opera omnia, „Corpus Mensurabilis Musicae” XXVIII, wyd. A.-M. Bragard, t. 2, 1973