Hugo [üg´o] Victor, *26 II 1802, Besançon, †22 V 1885 Paryż, poeta, dramaturg, powieściopisarz i działacz publiczny, czołowa postać francuskiego romantyzmu. Z wyjątkiem lat dziecinnych spędzonych na południu Europy (Korsyka, Neapol, Madryt) w kręgu podbojów i wpływów napoleońskich (gdy ojciec robił karierę w armii) oraz części lat późnych (1851–71) przebytych na dobrowolnym wygnaniu (Belgia, Anglia) stanowiącym republikański protest przeciwko nowemu cesarstwu — całe swe życie był Hugo związany z Paryżem, który stał się forum jego zdumiewająco wszechstronnej i spektakularnej działalności (członek Akademii, par Francji, deputowany). Jako poeta debiutuje w latach 20. seriami wczesnoromantycznych ód, ballad i orientales (opowieści bliskowschodnich), w których miejsce konwencji zajęła prawda wyrazu i imaginacja, a miejsce klasycznego piękna – to co charakterystyczne. W licznych zbiorach z lat 30. i 40. (m.in. Pieśni zmierzchu 1835, Blaski i cienie 1840) do głosu dochodzi romantyczna miniatura czysto liryczna, „pisana duszą i sercem”; ekspresje intymne i elegijne przeplatają się w niej z heroizmem i patosem. W heterogenicznej twórczości lat późniejszych (liczne księgi Legendy wieków 1854–83) przewagę zyskuje epika o akcentach egzystencjalnych i metafizycznych. Jako prozaik zasłynął Hugo Dzwonnikiem z Notre Dame (1831) i Nędznikami (1862), utworami ustalającymi kanon powieści romantycznej, która przez uwrażliwienie etyczne i egzaltowaną ekspresję odwoływała się do powszechnego odbiorcy. Największy rozgłos i znaczenie osiągnął Hugo jako twórca romantycznego teatru, kodyfikator gatunku (dramat romantyczny), który nie bez wpływu opery połączył wzniosłość z groteską, zajmując w XIX w. miejsce pary gatunków klasycznych – tragedii i komedii. Wystawienie dwu pierwszych z 9 dramatów Hugo (Cromwell 1827, Hernani 1830) stało się manifestacją ruchu romantycznego; jego ideę przewodnią widział Hugo w kategorii wolności.
Twórczość Hugo stanowi świadectwo najwyższego zaangażowania w sprawy swego czasu; jej wielostronność tematyczna daje się sprowadzić do problemu kondycji ludzkiej w wymiarze historycznym i socjalnym, egzystencjalnym i transcendentnym (walka dobra ze złem, unicestwianie zła przez miłość, ruch ku światłu). Właściwości konstytutywne stylu Hugo: żywiołowość, swoboda, bujność, nadmiar, gwałtowność, nagłość, potęga, brawura, tempo, operowanie śmiałą metaforą, jaskrawym kontrastem, retoryczną emfazą obok lirycznej subtelności, krańcową antytezą lub przerysowaną hiperbolą, uporczywą refrenicznością i nagłą zmiennością ekspresji – zostały podjęte i rozwinięte (również w sferze muzyki) głównie przez pokolenia postromantyków i modernistów, a zakwestionowane przez impresjonistów i neoklasyków. Wiersz Hugo, mistrzowski pod względem wersyfikacji, zaskakujący różnorodnością rozwiązań (heterosylabizm, heterometria, heterostrofizm), opiera się na opozycji wyjściowego ładu (aleksandryn, strofa saficka) i ekspresywnej elastyczności (swoboda średniówki, częstość przerzutni, zmienność modulacji wywołana obfitością interrogacji i eksklamacji).
Mimo że przeważająca część twórczości Hugo jest brzmieniowo samowystarczalna (sonorité éclatante), obecność poety w dziejach muzyki XIX w., szczególnie francuskiej, stała się znacząca. Powstało ok. 1000 pieśni do jego słów; można mówić o kolejnych fazach zainteresowań: Berlioz i H. Mompou (lata 30.), Liszt i Wagner (40.), Gounod i Lalo (50.), Bizet i Fauré (60.), Franek, Massenet i d’Indy (70. i nast.); dwu kompozytorów, H. Reber i Saint-Saëns, pisali pieśni do słów Hugo przez całe życie. Na tekstach poety dokonało się w pieśni francuskiej przejście od sentymentalnej i wczesnoromantycznej romance do romantycznej mélodie, odpowiedniczki niemieckiej Lied. Kantaty do tekstów epicko-lirycznych Hugo pisali Berlioz, Herold, Saint-Saëns, Fauré, Franek i d’Indy. Dramaty i powieści Hugo stały się punktem wyjścia dla kilkunastu oper nowego stylu (komponowanych niekiedy do librett poety), szczególnie kompozytorów włoskich: Donizettiego, Verdiego, Ponchiellego. Wątki epickie Hugo zostały przejęte jako programy utworów fortepianowych i poematów symfonicznych przez Liszta i C. Francka.
Literatura: V. Guille Victor Hugo et son oeuvre, Paryż 1950; J.B. Barrère Victor Hugo. L’homme et l’oeuvre, Paryż 1959, tłum. polskie J. Parvi, Warszawa 1968; A. Jullien Les drames de Victor Hugo et la musique, „Revue et Gazette Musicale de Paris” 1872; P. Glachant Victor Hugo et la musique, „La Revue Musicale” 1902; „La Revue Musicale” – numer specjalny, 1935 nr 9/10; L. Guichard La musique et les lettres au temps du romantisme, Paryż 1955; E. Appia Victor Hugo et la musique w: De Palestrina à Bartok, Paryż 1965; F. Weil Victor Hugo et Richard Wagner, Berno 1926; A. Laster Berlioz et Victor Hugo, „Revue de Musicologie” 1977 nr 1/2; R. Turner A Comparison of Two Set of Liszt-Hugo Songs, „American Liszt-Society Journal” 1979 nr 5 ; J.A. Delaire Histoire de la romance, Paryż 1845; P. Scudo Esquisse d’une histoire de la romance, Paryż 1856; F. Noske La mélodie française de Berlioz à Duparc, Paryż 1954.
I. Ze zbiorów poetyckich
Odes (1819–28):
La lyre et la harpe — C. Saint-Saëns, kantata 1879.
Ballades (1823–28):
La fiancée du timbalier — C. Saint-Saëns, kantata 1887; Les deux archers — H. Mompou 1834; Madelaine — H. Reber ok. 1849; A un passant — H. Reber ok. 1879; La chasse du burgrave — C. Saint-Saëns, scena dramatyczna ok. 1854; Le pas d’armes du roi Jean — C. Saint-Saëns 1852, 1864.
Orientales (1829):
La captive — H. Berlioz 1832, H. Reber ok. 1837, H. Mompou 1841; La sultane favorite — H. Mompou 1834; Sara la baigneuse — H. Berlioz, kantata 1834, H. Mompou 1834, V. Massé ok. 1864; L’attente — R. Wagner 1840, C. Saint-Saëns ok. 1855, V. d’Indy ok. 1874; Voeu — H. Reber ok. 1850, G. Bizet ok. 1867; Les djinns — G. Fauré, kantata 1875, C. Franck, poemat symfoniczny 1884; Les adieux de l’hôtesse arabe — G. Bizet 1866; Mazeppa — F. Liszt, fantazja na fortepian 1840, etiuda fortepianowa 1851, poemat symfoniczny 1851; Rêverie — C. Saint-Saëns 1851; Extase — R. Wagner ok. 1840, C. Saint-Saëns ok. 1860.
Les feuilles d’automne (1831):
Ce qu’on entend sur la montagne — G. Franck, poemat symfoniczny ok. 1846, nieopublikowany, F. Liszt, poemat symfoniczny 1848; A une femme — F. Liszt 1844, 1860, V. Massé ok. 1869; Soleil couchant — J. Massenet 1912.
Les chants du crépuscule (1835):
Hymne — F. Hérold, kantata 1831, J. Chailley 1954; En attendant que le vent — H. Reber ok. 1858; L’aurore — G. Fauré ok. 1865; Nouvelle chanson — F. Liszt 1844, 1860, H. Reber ok. 1845, C. Franck ok. 1857, G. Fauré ok. 1865, J. Massenet 1869, J. Gall ok. 1900, C. Saint-Saëns ok. 1915; Autre chanson — G. Donizetti, A. Dargomyżski 1836, S. Moniuszko ok. 1839, C. Gounod ok. 1855, E. Lalo 1855, M. Sokolowski 1901; Puisque j’ai mis ma lèvre — C. Franck 1872; La pauvre fleur disait au papillon — H. Reber ok. 1847, G. Fauré ok. 1865; Envoi — C. Franck 1872; Mai — G. Fauré ok. 1865; A Louis B. — C. Saint-Saëns ok. 1855.
Les voix intérieurs (1837):
Puisqu’ici bas toute âme — E. Lalo 1855, G. Fauré, duet ok. 1870; Soirée en mer — C. Saint-Saëns 1862; Après une lecture de Dante — F. Liszt, fantazja na fort. 1840; La tombe et la rose — R. Wagner ok. 1840, F. Liszt 1844.
Les rayons et les ombres (1840):
Guitare — H. Mompou 1840, F. Liszt 1844, H. Reber ok. 1845, C. Saint-Saëns 1851, G. Bizet 1866, J. Massenet 1886; Autre guitare — F. Liszt 1842, E. Lalo 1855, 1894; Oh! quand je dors — F. Liszt 1843, 1859, E. Lalo 1855, 1894, G. Bizet ok. 1867; Tristesse d’Olympio — V. Massé ok. 1860; Dieu qui sourit — K. Dargomyżski 1846, E. Lalo 1855, V. Massé ok.
1874.
Les châtiments (1853):
L’art et le peuple — V. d’Indy 1894; C’est la nuit — J. Massenet 1914; Le chant de ceux qui s’en vont sur mer — C. Saint-Saëns ok. 1860.
Les contemplations (1830–56):
La coccinelle — G. Bizet 1868, C. Saint-Saëns 1868; Vieille chanson du jeune temps — H. Reber ok. 1858; Chanson — H.
Reber 1869, C. Saint-Saëns 1870; Les femmes — J. Massenet 1908; Viens! — C. Saint-Saëns, duet 1855, 1885, A. Caplet 1901; Après l’hiver — G. Bizet 1866; Ecrit au bas d’un Crucifix — J.B. Faure ok. 1880; O souvenir! — E. Lalo 1870.
L’art d’être grand-père (1877):
Le matin — C. Saint-Saëns ok. 1864; Patrie — C. Franck, kantata 1871; Chanson de grand-père — H. Reber ok. 1878,
C. Saint-Saëns 1902; Chanson d’ancêtre — C. Saint-Saëns 1902.
La légende des siècles (1854–83):
La chanson des aventuriers de la mer — V. d’Indy, kantata 1870; Les pauvres gens — P. Gilson, opera Zeevolk 1904; Italie
— L. Mancinelli, opera Isora di Provenza 1884.
II. Z utworów dramatycznych
Cromwell (1827):
La chanson de fou — H. Mompou 1835, G. Bizet 1868.
Marion de Lorme (1829):
A. Ponchielli, opera 1885.
Hernani (1830):
V. Bellini, sceny dramatyczne 1831, G. Verdi, opera 1844, V.A. Duvernoy, uwertura 1890.
Le roi s’amuse (1832):
G. Verdi, opera Rigoletto 1851, L. Delibes, fragmenty sceniczne 1882.
Lucrèce Borgia (1833):
G. Donizetti, opera 1833.
Marie Tudor (1833):
H. Berlioz, serenada, F. Liszt, serenada 1849, C. Gounod, serenada 1855, M. Balfe, opera The Armourer of Nantes 1863, R.
Wagner-Régeny, opera Der Günstling 1935.
Angelo (1835):
S. Mercadante, opera Il giuramento 1837, C. Cui, opera 1876, A. Ponchielli, opera Gioconda 1876, W. Krogulski, serenada 1900.
Ruy Blas (1838):
F. Mendelssohn, uwertura 1839, S. Moniuszko, serenada 1840, J.M. Poniatowski, opera 1843, C. Saint-Saëns, serenada 1868, F. Marchetti, opera 1869, J.B. Weckerlin, serenada ok. 1875, L. Delibes, serenada 1879.
Les burgraves (1843):
I.F. Dobrzyński, muzyka teatralna 1860, L. Sachs, opera 1924.
III. Z prozy fabularnej
Notre-Dame de Paris (1831) jako libretto Esmeralda (1836):
L. Bertin, opera 1836, A. Mazzucato, opera 1838, A. Dargomyżski, fantazja fortepianowa 1838, opera 1847, C. Pugni, balet 1844, J.M. Poniatowski, opera 1847, F. Campagna, opera 1862, W. Fry, opera 1864, A.G. Thomas, opera 1883, J. Massenet, opera Le jongleur de Notre-Dame 1902, F. Schmidt, opera 1914.
Les misérables (1862):
S. Duniecki, melodramat 1864, A. Wormser, elegia fortepianowa ok. 1900, A. Honegger, muzyka filmowa 1934, C.M. Schönberg, musical 1986.
L’homme qui rit (1869):
A. Pedrollo, opera 1920.
