Gumpelzhaimer, Adam

Gumpelzhaimer [gˊumpelc-hajm^er], Gumpeltzhaimer, Adam, *1559 Trostberg (Górna Bawaria), †3 XI 1625 Augsburg, niemiecki pedagog muzyczny i kompozytor.

Jako chłopiec spędził kilka lat w Oettingen. Następnie uczył się muzyki u J. Entzenmüllera przy kościele świętych Ulryka i Afry w Augsburgu, ówcześnie siedzibie klasztoru benedyktyńskiego. Tytuł magister artium uzyskał być może na uniwersytecie w Ingolstadt, gdzie z pewnością immatrykulował się w 1582. Przez 44 lata, od 1581 aż do śmierci, był preceptorem i kantorem w gimnazjum św. Anny w Augsburgu. Doprowadził do znacznego rozwoju tamtejszego życia muzycznego oraz biblioteki, a w 1596 dokonał reorganizacji chóru. Wielokrotnie otrzymywał podwyżki uposażenia, a w 1611 przydzielono mu asystenta, Johanna Fausta, co świadczy o dużej aktywności Gumpelzhaimera oraz poważaniu, jakim musiał się cieszyć. W 1585 ożenił się z Barbarą Wismüller, z którą prawdopodobnie nie miał dzieci. W 1590 uzyskał obywatelstwo Augsburga. Odrzucił propozycję posady kompozytora i kierownika kapeli dworu wirtemberskiego w Stuttgarcie złożoną mu w 1606. Informacje Otto Mayra w «Denkmäler der Tonkunst in Bayern», iż Gumpelzhaimer był przez pewien czas na dworze bawarskim członkiem kapeli i uczniem Orlanda di Lasso, a następnie podróżował po Włoszech, nie znalazły jak dotąd potwierdzenia w dokumentach.

Utwory Gumpelzhaimera do tekstów niemieckich pisane są najczęściej – zgodnie z informacją na kartach tytułowych – na wzór włoskich vilanell. W tych prostych pieśniach, zwykle o budowie zwrotkowej, przeważa faktura akordowa. Zwłaszcza tricinia (ale nie tylko) przeznaczone są wyraźnie do celów szkolnych. Recytacja na powtarzanych akordach, często w krótkich wartościach rytmicznych, jest cechą charakterystyczną 53 utworów do tekstów łacińskich, zachowanych w Sacrorum concentuum... (Augsburg 1601, 1614). Są to wyłącznie motety na 2 chóry 4-głosowe, wykazujące znaczny wpływ szkoły weneckiej, podobnie jak twórczość działających w Augsburgu w podobnym czasie H.L. Hasslera i Ch. Erbacha.

Wielką sławę zyskał Gumpelzhaimer dzięki swemu traktatowi Compendium musicae (Augsburg 1591) opartym w znacznej mierze na niezwykle popularnym podręczniku H. Fabera Compendiolum musicae... (2. wyd. 1548). Poszerzył pierwowzór o wiadomości o ligaturach, a przede wszystkim o proporcjach i tonach, ale główną jego zasługą było dodanie obszernego zbioru przykładów muzycznych, który w ósmym, ostatnim za życia Gumpelzhaimera, wydaniu obejmował prawie 200 utworów wokalnych i instrumentalnych. Aż 154 przykłady pochodzą od samego autora i są to zwłaszcza różnego rodzaju kanony o dużej wartości dydaktycznej. W latach 1591–1681 ukazało się łącznie aż 13 wydań Compendium.

Literatura: O. Mayr A. Gumpelzhaimer. Ein Beitrag zur Musikgeschichte der Stadt Augsburg im 16. und 17. Jahrhundert, Augsburg 1908, oraz jako wstęp w «Denkmäler der Tonkunst in Bayern» X/2; K. Köberlin Beiträge zur Geschichte der Kantorei bei St. Anna in Augsburg, „Zeitschrift des Historischen Vereins für Schwaben und Neuburg” XXXIX, 1913; K. Köberlin Geschichte des humanistischen Gymnasiums bei St. Anna, Augsburg 1931; O. Wessely Jodoc Entzenmüller, der Lehrer Adam Gumpelzhaimers, „Die Musikforschung” VII, 1954; A. Layer Augsburger Musikkultur der Renaissance, w: Musik in der Reichsstadt Augsburg, red. L. Wegele, Augsburg 1965; R. Schaal Das Inventar der Kantorei St. Anna in Augsburg, Kassel 1965; W. Dekker Ein Karfreitagsrätselkanon aus Adam Gumpelzhaimers „Compendium musicae”, „Die Musikforschung” XXVII, 1974; F. Göthel Gumpelzhaimers „Kreuz-Kanon” im Autograph, „Musik in Bayern” X, 1975; W. Braun Kompositionen von Adam Gumpelzhaimer im Florilegium Portense, „Die Musikforschung” XXXIII, 1980; R. Charteris Newly Discovered Works by Giovanni Gabrieli, „Music & Letters” LXVIII, 1987; R. Charteris i G. Haberkamp Regensburg, Bischöfliche Zentralbibliothek, Butsch 205–210: a Little-Known Source of the Music of Giovanni Gabrieli and his Contemporaries, „Musica Disciplina” XLIII, 1989; R. Charteris Adam Gumpelzhaimer’s Little-Known Score-Books in Berlin and Kraków, Neuhausen 1996; R. Charteris New Motets by Hans Leo Hassler: Indications of Second Thoughts, w: Musica franca. Essays in Honor of Frank A. D’Accone, red. I. Alm, A. McLamore i C. Reardon, Stuyvesant 1996; R. Charteris A Rediscovered Collection of Music Purchased for St Anna, Augsburg, in June 1618, „Music & Letters” LXXVIII, 1997; R. Charteris An Early-Seventeenth-Century Collection of Sacred Vocal Music and Its Augsburg Connections, „Notes” LVIII, 2002; R. Charteris A late renaissance music manuscript unmasked, „Electronic British Library Journal”, 2006; R. Charteris A Neglected Anthology of Sacred Vocal Music Dating from the Sixteenth Century, „Music & Letters” XC, 2009; R. Charteris, New light on two canons by Adam Gumpelzhaimer, „Musik in Bayern” LXXXII/LXXXIII, 2017–2018; R. Charteris A Survey of the Art Works Connected to Adam Gumpelzhaimer with Revelations about his Compendium musicae, „Electronic British Library Journal”, 2021.