Cui, Cezar

Cui, Kiui, Cezar Antonowicz, *18 (6) I 1835 Wilno, †26 III 1918 Petersburg, rosyjski kompozytor i krytyk muzyczny. Wykształcenie średnie otrzymał w gimnazjum wileńskim, gdzie jego ojciec– były oficer napoleoński ożeniony z Polką, Julią Gucewicz – uczył języka francuskiego. W 1850, przez 6 miesięcy, Cui pobierał lekcje harmonii i kontrapunktu u S. Moniuszki, pisząc zarazem pod jego kierunkiem swoje pierwsze kompozycje wokalne: ok. 50 pieśni do tekstów polskich i francuskich. Po studiach inżynieryjnych w uczelniach petersburskich (1851–57) został wykładowcą, a w 1878 profesorem fortyfikacji w Akademii Inżynieryjnej oraz w Akademii Artyleryjskiej, stając się z czasem cenionym specjalistą w tej dziedzinie (w 1904 otrzymał stopień generała). Rozpoczęte u Moniuszki studia muzyczne kontynuował samodzielnie, łącząc je po 1856 z działalnością twórczą jako kompozytor Potężnej Gromadki. W latach 1864–1900 Cui działał jako publicysta i krytyk muzyczny, publikując większe artykuły, felietony i recenzje w czasopismach: „Sankt-Pietierburgskije wiedomosti” (1864–77), „Nowoje wriemia” (1877–80), „Gołos” (1880–82), „Niediela” (od 1884), „Muzykalnoje obozrienije”, które redagował (1885–88), „Grażdanin” (1887–88) oraz „Nowosti”, „Rossija”, „Iskusstwo”, „Artist”. Ponadto ogłaszał artykuły o muzyce rosyjskiej na łamach gazet francuskich i belgijskich: „Revue et Gazette Musicale”, „L’Art”, „Le Ménestrel”, „Guide Musical”.

Osobowość artystyczną Cui ukształtowało wiele czynników. Poważny wpływ wywarli nań: M. Bałakiriew, głównie w zakresie techniki orkiestrowej, A. Dargomyżski, oddziałujący na dramaturgię operową i melodykę wokalnych dzieł Cui, oraz A. Sierow, który zaważył na ukształtowaniu się jego poglądów estetycznych. Mimo to twórczość Cui rozwijała się niezależnie od ideologii Potężnej Gromadki, choć początkowo grupie tej współprzewodził i propagował jej hasła estetyczne jako publicysta i krytyk. Wychowany w środowisku polskim, związany swym pochodzeniem z Francją, Cui łatwo ulegał zachodnim tradycjom muzycznym. Widoczne są one zwłaszcza w operach, w których obcej tematyce (szkockiej, włoskiej, francuskiej) starał się nadać odpowiedni koloryt dźwiękowy. Natomiast w pieśniach solowych i chóralnych do tekstów rosyjskich stronił od bezpośredniej inspiracji materiałem ludowym, nawiązując w nich do gatunku rosyjskiego romansu, skąd czerpał narodowe intonacje, lecz także rys salonowy, który zaciążył na jego muzyce solowej i kameralnej. Predestynowany do skrótowych form wypowiedzi muzycznej, najpełniej wyraził swój talent w liryce wokalnej i miniaturze fortepianowej; tworzył nastrojowe utwory, odznaczające się wyrazistą harmoniką oraz – w pieśniach – deklamacyjną strukturą melodyki. Twórczość fortepianową rozpoczął od naśladownictwa Chopina (Mazurek g-moll), którego wzorom gatunkowym i fakturalnym pozostał bliski (preludia, polonezy, mazurki, walce, impromptus). W latach 1856–58 przeszedł – jak to określił Moniuszko – „paroksyzm admiracji Schumanna” (2 scherza na tematy literowe BABEG i CC). W późniejszych latach ulegał także wpływom Liszta (Suita op. 21). Po 1874 Cui przyjął postawę zachowawczą w ocenie nowych zjawisk w muzyce, m.in. niektórych utworów kompozytorów Potężnej Gromadki (Borys Godunow Musorgskiego). Później, broniąc jej postulatów, przeciwstawiał się kompozytorom noworosyjskim z kręgu Bielajewa. O jego niechęci do nowych prądów w mu­zyce zachodniej świadczy z kolei utwór fortepianowy Rêverie d’un faune, après la lecture de son journal (z op. 83), będący parodią Popołudnia fauna Debussy’ego.

Literatura: L. de Mercy-Argenteau César Cui, Paryż 1888; W. Stasow César Antonovich Kiui, „Artist” 1894 nr 34; N.F. Findeisen Bibliograficzeskij ukazatiel muzykalnych proizwiedienij i kriticzieskich statiej César Antonovich Kiui, Moskwa 1894; P. Wejmarn César  Antonovich Kiui kak romansist, Petersburg 1896; A. Koptiajew César Antonovich Kiui kak fortiepiannyj kompozitor, Petersburg 1897; E. Wrocki Cezar Cui. Życie i działalność, Warszawa 1925, odbitka z czasopisma „Rytm” 1924 nr 15; H. Anglés Relations épistolaire entre César Cui et Philippe Pedrell, Fontes Artis Musicae 1966 nr 13; A. Guglielmi César Cui e 1’Ottocento musicale russo, „Chigiana” 1968 nr 25; W. Kuzniecow Kamiemowokalnoje tworczestwo Kjui, w: Stilewyje osobiennosti russkoj muzyki XIX–XX wiekow, red. M. Michajłow, Leningrad 1983; S. Neef Die Russischen Fünf. Balakirew, Borodin, Cui, Mussorgski, Rimski-Korsakow. Monographien – Dokumente – Briefe – Programme – Werke, «Musik Konkret» III, Berlin 1992.