Cui, Cezar

Cui, Kiui, Cezar Antonowicz, *18 (6) I 1835 Wilno, †26 III 1918 Petersburg, rosyjski kompozytor i krytyk muzyczny. Wykształcenie średnie otrzymał w gimnazjum wileńskim, gdzie jego ojciec – były oficer napoleoński ożeniony z Polką, Julią Gucewicz – uczył języka francuskiego. W 1850, przez 6 miesięcy, Cui pobierał lekcje harmonii i kontrapunktu u S. Moniuszki, pisząc zarazem pod jego kierunkiem swoje pierwsze kompozycje wokalne: ok. 50 pieśni do tekstów polskich i francuskich. Po studiach inżynieryjnych w uczelniach petersburskich (1851–57) został wykładowcą, a w 1878 profesorem fortyfikacji w Akademii Inżynieryjnej oraz w Akademii Artyleryjskiej, stając się z czasem cenionym specjalistą w tej dziedzinie (w 1904 otrzymał stopień generała). Rozpoczęte u Moniuszki studia muzyczne kontynuował samodzielnie, łącząc je po 1856 z działalnością twórczą jako kompozytor Potężnej Gromadki. W latach 1864–1900 Cui działał jako publicysta i krytyk muzyczny, publikując większe artykuły, felietony i recenzje w czasopismach: „Sankt-Pietierburgskije wiedomosti” (1864–77), „Nowoje wriemia” (1877–80), „Gołos” (1880–82), „Niediela” (od 1884), „Muzykalnoje obozrienije”, które redagował (1885–88), „Grażdanin” (1887–88) oraz „Nowosti”, „Rossija”, „Iskusstwo”, „Artist”. Ponadto ogłaszał artykuły o muzyce rosyjskiej na łamach gazet francuskich i belgijskich: „Revue et Gazette Musicale”, „L’Art”, „Le Ménestrel”, „Guide Musical”.

Osobowość artystyczną Cui ukształtowało wiele czynników. Poważny wpływ wywarli nań: M. Bałakiriew, głównie w zakresie techniki orkiestrowej, A. Dargomyżski, oddziałujący na dramaturgię operową i melodykę wokalnych dzieł Cui, oraz A. Sierow, który zaważył na ukształtowaniu się jego poglądów estetycznych. Mimo to twórczość Cui rozwijała się niezależnie od ideologii Potężnej Gromadki, choć początkowo grupie tej współprzewodził i propagował jej hasła estetyczne jako publicysta i krytyk. Wychowany w środowisku polskim, związany swym pochodzeniem z Francją, Cui łatwo ulegał zachodnim tradycjom muzycznym. Widoczne są one zwłaszcza w operach, w których obcej tematyce (szkockiej, włoskiej, francuskiej) starał się nadać odpowiedni koloryt dźwiękowy. Natomiast w pieśniach solowych i chóralnych do tekstów rosyjskich stronił od bezpośredniej inspiracji materiałem ludowym, nawiązując w nich do gatunku rosyjskiego romansu, skąd czerpał narodowe intonacje, lecz także rys salonowy, który zaciążył na jego muzyce solowej i kameralnej. Predestynowany do skrótowych form wypowiedzi muzycznej, najpełniej wyraził swój talent w liryce wokalnej i miniaturze fortepianowej; tworzył nastrojowe utwory, odznaczające się wyrazistą harmoniką oraz – w pieśniach – deklamacyjną strukturą melodyki. Twórczość fortepianową rozpoczął od naśladownictwa Chopina (Mazurek g-moll), którego wzorom gatunkowym i fakturalnym pozostał bliski (preludia, polonezy, mazurki, walce, impromptus). W latach 1856–58 przeszedł – jak to określił Moniuszko – „paroksyzm admiracji Schumanna” (2 scherza na tematy literowe BABEG i CC). W późniejszych latach ulegał także wpływom Liszta (Suita op. 21). Po 1874 Cui przyjął postawę zachowawczą w ocenie nowych zjawisk w muzyce, m.in. niektórych utworów kompozytorów Potężnej Gromadki (Borys Godunow Musorgskiego). Później, broniąc jej postulatów, przeciwstawiał się kompozytorom noworosyjskim z kręgu Bielajewa. O jego niechęci do nowych prądów w mu­zyce zachodniej świadczy z kolei utwór fortepianowy Rêverie d’un faune, après la lecture de son journal (z op. 83), będący parodią Popołudnia fauna Debussy’ego.

Literatura:

L. de Mercy-Argenteau César Cui: esquisse critique, Paryż 1888, przedr. Charleston (Karolina Pd.) 2009, 2022; W.W. Stasow César Antonovich Kiui, „Artist” 1894 nr 34, przedr. w: W.W. Stasow Izbrannyje soczinienija: żiwopis’, skulptura, muzyka, t. 3, Moskwa 1952, s. 387–408; N.F. Findeisen Bibliograficzeskij ukazatiel muzykalnych proizwiedienij i kriticzieskich statiej Césara Antonovicha Kiui, Moskwa 1894; P. Wejmarn César Antonovich Kiui kak romansist, Petersburg 1896; A. Koptiajew César Antonovich Kiui kak fortiepiannyj kompozitor, Petersburg 1897; E. Wrocki Cezar Cui. Życie i działalność, Warszawa 1925, odbitka z czasopisma „Rytm” 1924 nr 15; H. Anglés Relations épistolaire entre César Cui et Philippe Pedrell, Fontes Artis Musicae 1966 nr 13; B.W. Asafiew Russkaja muzyka XIX i XX wieka, Moskwa 1968; A. Guglielmi César Cui e 1’Ottocento musicale russo, „Chigiana” 1968 nr 25; A.A. Gozenpud Russkij opernyj teatr XIX wieka, 1873–1889, Leningrad 1973; T.N. Liwanowa C.A. Cui, w: Opernaja kritika w Rossii, t. 2, Moskwa 1973, s. 134–188; R. Taruskin Opera and Drama in Russia. As Preached and Practiced in the 1860s, Rochester (New York) 1981; R.C. Ridenour Nationalism, Modernism, and Personal Rivalry in Nineteenth-Century Russian Music, Ann Arbor (Michigen) 1981; W. Kuzniecow Kamierno-wokalnoje tworczestwo Kjui, w: Stilewyje osobiennosti russkoj muzyki XIX–XX wiekow, red. M. Michajłow, Leningrad 1983; B.G. Rosenthal Wagner and Wagnerian Ideas in Russia, w: Wagnerism in European Culture and Politics, wyd. D. C. Large i W. Weber, Ithaca (New York) 1984, s. 198–245; A.F. Nazarow Cesar Antonowicz Cui, Moskwa 1989; S. Neef Handbuch der russischen und sowjetischen Oper, Kassel 1989; A. Gaub Die kollektive Ballett-Oper ‘Mlada‘: Ein Werk von Kjui, Musorgskij, Rimskij-Korsakov, Borodin und Minkus, Berlin 1998; César Cui’s Opera ‘Feast in Time of Plague’, (zawiera nowy przekład libretta, wstęp i tłum. L.K. Neff), „The Pushkin Review“, I (1998 ), s. 121–148; S. Neef Die Russischen Fünf. Balakirew, Borodin, Cui, Mussorgski, Rimski-Korsakow. Monographien – Dokumente – Briefe – Programme – Werke, «Musik Konkret» III, Berlin 1992; L.K. Neff Story, style, and structure in the operas of Cesar Cui, dysertacja doktorska na Indiana University, Bloomington 2002, e-book z pełną, chronologiczną listą kompozycji Cui na https://imslp.org/wiki/Category:Neff%2C_Lyle_K.

A. Sutherland Children in Opera, Newcastle-upon-Tyne 2020, e-book 2021.