Bürger, Gottfried August

Bürger Gottfried August, *31 XII 1747 Molmerswende (k. Halberstadt), †8 VI 1794 Getynga, niemiecki poeta, wraz z Goethem i Schillerem współtwórca przełomu zwanego okresem „burzy i naporu” (Sturm und Drang). Syn pastora. Studiował teologię (1764) i prawo (od 1768) w Halle i Getyndze. Zasadniczy wpływ wywarła na niego zwrócona przeciw oświeceniowemu racjonalizmowi twórczość Klopstocka, liryczne tendencje poetów tzw. Związku Gajowego (Hainbund), a przede wszystkim poglądy Herdera jako odkrywcy wartości tkwiących w pieśni ludowej i możliwości ekspresywnych języka narodowego; fascynował go Szekspir (ulubiony dramat – Makbet), dawne ballady szkockie i angielskie, pieśni minnesingerów i Biblia (w przekładzie Lutra).

Trzy nurty twórczości Bürgera, rozwijając się równolegle, dają epoce trzy barwy: sentymentalnie liryczną, groteskowo-żartobliwą i upiornie-balladową. Wiersze liryczne, najczęściej erotyki, inspirowane miłością do żony, wydane w zbiorze Lieder an Molly, powstawały w kręgu sentymentalizmu pogłębionego autobiograficznie. Zwróciły uwagę wielu ówczesnych kompozytorów, m.in. J.A.P. Schulza (Liebeszauber ok. 1780), J. Haydna (Gegenliebe 1784) i Beethovena (m.in. Molly’s Abschied 1790, Seufzer eines Ungeliebten i Gegenliebe 1795), sporadycznie budząc zainteresowanie następnych pokoleń (m.in. F. Schuberta, P. Corneliusa, R. Straussa, H. Pfitznera). Żart, burleska, ironia nadają ton grupie drobnych wierszy aforystycznych (Sprüche) i okolicznościowych. Charakter groteskowo-satyryczny posiada adaptowana z angielskiego popularna powiastka filozoficzna Wunderbare Reisen zu Wasser und zu Lande, Feldzilge und lustige Abenteuer des Freiherm von Münchhausen (Cudowne podróże... barona Münchhausena 1786).

Znaczące miejsce w historii literatury a zarazem muzyki zyskał Bürger jako twórca niemieckiej ballady artystycznej, gatunku reprezentatywnego dla romantyzmu europejskiego, oraz jako inspirator szczególnej odmiany stylu balladowego, narracji tworzącej tzw. Schreckenromantik. Balladen und Romanzen Bürgera powstawały w latach 1773–93 w ślad za próbami L. Höltyego, wyprzedzając o parę lat ballady Goethego i Schillera; wzbudziły olbrzymie zainteresowanie czytelników, wywołały wysoką falę przekładów, naśladowań i trawestacji, prowadzących do tzw. balladomanii, typowej dla lat 20. i 30. XIX w., oraz — jako reakcji na nią — do nurtu parodystycznego. Z 24 utworów tego gatunku największą wziętość zyskały: Der Raubgraf (1773), Das Lied vom braven Mann (1776), Die Entführung (1778), Des Pfarrers Tochter von Taubenhain (1779), Der wilde Jäger (1786), Das Lied von Treue (1789), ale przede wszystkim napisana w 1773 i wydana w 1774 Lenore. Wątek ballady — uprowadzenie dziewczyny przez kochanka zza grobu — przejęty ze zbioru T. Percy’ego (Reliques of Ancient English Poetry 1765), popularny na całej północy, świadomie wzmocniony przez akcenty rodzime („Sądzę, że Lenora odpowiada w jakimś sensie naukom Herdera” — z listów Bürgera), został opowiedziany wierszem stroficznym (32 zwrotki), ośmiowierszem o toku przedtaktowym jambicznym („nie ma metrum, które by równie naturalnie leżało w mowie niemieckiej; jak heksametr w greckiej!”), o specyficznej strukturze akcentowo-intonacyjnej (8’a 7b 8’a 7b 8’c 8’c 7d 7d), chętnie używanej później w poezji balladowej (jako „strofa Lenory”). O roli, jaką Lenora odegrała w historii kultury, zadecydował obok tematu charakter ekspresji tworzącej specyficzny dla stylu tzw. „ballady upiornej” nastrój tajemniczości, niesamowitości, okropności i grozy („Jeśli przy balladzie nie będzie każdego dreszcz chwytał, to nazywam się Hans Casper”. „Włosy się jeżą, jak w Makbecie”, 1773). Jaskrawość motywiczna (trupy, cmentarze, śpiew upiorów, cwał rumaka – wszystko to zestrojone niesamowitością nocnego oświetlenia) zostaje wzmocniona przez krańcową ekspresywność języka: przez potoczność słownictwa, żywość dialogu, zmienność trybów, obsesję wykrzykników, repetycji, zwrotów dźwiękonaśladowczych i chwytów eufonizacyjnych. Lenora, oceniona wysoko przez Goethego i A.W Schlegla, rozkolportowana w wersji uproszczonej przez Des Knaben Wunderhorn (t. 2, 1808), inspirowała literaturę i sztukę niemiecką od Kleista do ekspresjonistów, nie pozostając bez wpływu na literaturę europejską. W Polsce powstało, obok przekładu (B. Kicińskiego) co najmniej 5 różnych adaptacji wątku Lenory: Malwina J.U. Niemcewicza (według angielskiej wersji W. Tylora) i tegoż Alondzo i Helena (według innej angielskiej wersji, M.G. Lewisa), Camilla i Leon K. Lacha Szyrmy, Neryna T. Zana (według pierwszej rosyjskiej ballady romantycznej, Ludmiły W. Żukowskiego), wreszcie Ucieczka A. Mickiewicza, a po latach Anty-Leonora K. Ujejskiego; okazało się przy tym, że również u nas wątek ten notowany jest przez folklorystów (O. Kolberg, R. Zmorski, H. Biegeleisen).

W oparciu o teksty Bürgera oraz jego kontynuatorów i naśladowców ukształtowała się nowożytna ballada jako gatunek, rodzaj pieśni epicko-dramatycznej na głos z towarzyszeniem fortepianu (w początkowym okresie również z gitarą), łączącej środki właściwe kantacie solowej, scenie operowej i pieśni popularnej — przy jednoczącej nadrzędności określonego typu ekspresji; wprawdzie początkowo kompozytorzy ballad korzystali z różnych możliwości formalnych, jednak tendencja do przekomponowania (choćby stroficzno-wariacyjnego) wzięła górę nad czystą stroficznością. Największy oddźwięk znalazły ballady Bürgera w latach 1775–1800, szczególnie wśród kompozytorów II berlińskiej szkoły pieśni i w kręgu jej wpływów (J. André, J.A.P. Schulz, J.F. Reichardt, J.R. Zumsteeg oraz C.G. Neefe, G.W. Gruber, L. Abeille i in.). Najczęściej umuzyczniano tekst Lenory, po raz pierwszy już w 1775: J. André dał utwór przekomponowany, w tzw. „wielkim” stylu balladowym (jest to zarazem pierwsza ballada w historii muzyki); J.F. Reichardt — częściowo przekomponowany; ballada J.P. Kirnbergera z ok. 1780 reprezentowała styl „mały”, ograniczający się do pieśniowej stroficzności; utwór F.L. Kunzena obok cantabile i recitativo wprowadził środki melodramatyczne (wyprzedzając Lenorę F. Liszta, 1858); utwór V. Tomaška (1808) przyniósł szerokie rozbudowanie partii fort., aż do odrębnej „uwertury”; specyficzny styl ekspresywny „ballady grozy” uchwycił muzycznie najpełniej J.R. Zumsteeg. W oparciu o wątek Lenory skomponował operę W. Sowiński (Lenore ou Les morts vont vite 1861), symfonię programową J. Raff (V Symfonia E-dur op. 177, 1872), a poemat symfoniczny H. Duparc (1875). Inna ballada Bürgera — o strzelcu potępionym (Der wilde Jäger) — posłużyła za program poematu symfonicznego C. Franckowi (Le chasseur maudit 1882).

Stworzona przez Bürgera odmiana balladowości, jako idiomu operującego nastrojem niezwykłości i grozy, obecna jest w muzyce romantycznej i postromantycznej — już bez tekstów Bürgera — wszędzie tam, gdzie bliska jest ona rejonom ekspresjonizmu i surrealizmu, szczególnie u Meyerbeera, Mahlera, Schönberga i Berga (np. balladowe sceny z Wozzecka).

Literatura: K. Lach Szyrma Uwagi nad balladą Bürgera „Leonora”, „Pamiętnik Naukowy”, t. 2, 1819; J. Wackernagel Zur Erkldrung und Beurtheilung von Bürgers Lenore, Bazylea 1835; W. Wollner Der Lenorenstoff in der slavischen Volkspoesie, „Archiv fur Słavische Philologie”, 1882; S. Grudziński Lenore in Polen, w: Sprawozdanie Gimnazjum w Bochni za r. 1890, Bochnia 1890; T. Cieszewski Bürger w Polsce, w: Księga pamiątkowa Koła Polonistów USB w Wilnie, Wilno 1932; W. Kayser Geschichte der deutschen Ballade, Berlin 1936; I. Opacki, C. Zgorzelski Ballada polska, Wrocław 1962.