Bach, Carl Philipp Emanuel

Bach Carl Philipp Emanuel, *8 III 1714 Weimar, †l4 XII 1788 Hamburg, drugi syn Johanna Sebastiana i jego pierwszej żony Marii Barbary, niemiecki kompozytor i klawesynista, zwany berlińskim lub hamburskim Bachem. Wykształcenie muzyczne w kompozycji i grze na instrumentach klawiszowych odebrał u ojca. Uczęszczał do szkoły łacińskiej w Köthen i do Thomasschule w Lipsku, gdzie w 1731 został immatrykulowany na uniwersytet jako student prawa; w latach 1734–38 kontynuował studia we Frankfurcie n. Odrą.

Zaczął komponować mając 18 lat (Menuet Wq 111); w czasie pobytu w Lipsku napisał utwory solowe i koncerty na klawikord i klawesyn oraz dzieła kameralne, które później w Berlinie opracowywał na nowo. W 1738 został powołany na dwór księcia Fryderyka Pruskiego w Rupinie. W 1740 w Charlottenburgu towarzyszył na klawesynie produkcjom fletowym króla Fryderyka II. Jako nadworny klawesynista (Kammercembalist) uczestniczył w koncertach wieczornych króla w Berlinie i Poczdamie oraz akompaniował mu na zmianę z Ch.F. Schalem (od 1741), Ch. Nichelmannem (1744–56) i C.F.Ch. Faschem (od 1756). W kapeli królewskiej poznał J.J. Quantza oraz braci J.G. i C.H. Graunów. Uczył gry na klawesynie: księcia Carla E. von Württemberga, któremu poświęcił zbiór 6 sonat, tzw. „wirtemberskich” (1743), swojego brata Johanna Christiana, który mieszkał u niego w latach 1750–54, J.A.P. Schulza i F.W. Rusta. W 1745 dedykował zbiór 6 sonat, tzw. „pruskich”, Fryderykowi II, a księżnej Annie Amalii Pruskiej – 6 sonat „z odmienionymi repryzami” (1760).

Związany był z kręgiem muzyków i literatów berlińskich: J.Ph. Kirnbergerem, G.E. Lessingiem, C.W. Ramlerem, J.W.L. Gleimem. W utworach programowych na klawikord i klawesyn przedstawiał muzyczne portrety z mieszczańskiego środowiska intelektualnego Berlina (Wq 117, m.in. La Gleim, L’Auguste, La Sophie). Oprócz kompozycji instrumentalnych i wokalnych powstało w Berlinie dzieło dydaktyczne Versuch über die wahre Art das Klavier zu spielen (część 1, 1753), które rozsławiło imię Carla Philippa Emanuela Bacha jako najwybitniejszego pedagoga w owym czasie. Chęć wyzwolenia się ze sztywnych reguł estetycznych szkoły berlińskiej oraz brak należytej oceny ze strony króla spowodowały, że Carl Philipp Emanuel ubiegał się w 1753 o stanowisko kantora w kościele św. Jana w Zittau, a w 1755 o przejęcie po ojcu kantoratu w kościele św. Tomasza w Lipsku. Starania nie zostały uwieńczone sukcesem. Dopiero w III 1768 Carl Philipp Emanuel objął po Telemannie, swoim ojcu chrzestnym, stanowisko dyrektora muzyki w 5 kościołach i kantora w gimnazjum Johanneum w Hamburgu. Tam znalazł się znów w centrum środowiska artystycznego i naukowego.

Utrzymywał kontakty m.in. z F.G. Klopstockiem, H.W. von Gerstenbergiem, M. Claudiusem, J.H. Vossem, Ch.D. Ebelingiem, J.A.H. Reimarusem i wydawcą Ch. Bodem; wymieniał z nimi poglądy na temat śpiewania utworów poetyckich (Sing-Poesie), retoryki muzycznej (redende Prinzip) oraz muzyki programowej. Urządzał publiczne koncerty (w sali Auf dem Kamp, jednej z pierwszych sal koncertowych w Niemczech), sam dał się poznać jako doskonały wirtuoz i genialny improwizator; dyrygował także koncertami złożonymi z własnych kompozycji i dzieł swego ojca, z oratoriów Händla, Telemanna, C.H. Grauna, Hassego, Haydna. Propagując dzieła współczesnych kompozytorów, walczył o niezależność społeczną twórców. Swoje dzieła wydawał m.in. własnym nakładem u B & H w Lipsku; utrzymywał też kontakty z Artarią w Wiedniu, inspirowane przez barona G. von Swietena, dla którego w 1773 napisał 6 symfonii na orkiestrę smyczkową (Wq 182) i któremu poświęcił w 1781 trzeci zbiór sonat, fantazji i rond na fortepian „dla znawców i amatorów” (Wq 57). Korespondował m.in. z Diderotem i J.N. Forklem. Do jego uczniów w Hamburgu należeli N. Schiørring, baron D.E. von Grotthus i F.J. Hérold (ojciec Ferdinanda Hérolda). Carl Philipp Emanuel Bach miał z żoną Johanną Marią Dannemann dwóch synów: Johanna Adama (1745–89) i Johanna Sebastiana (1748–78), malarza, ucznia A.F. Ösera w Lipsku, oraz córkę Annę Carolinę Philippinę (*1747), która przeżyła ojca. W 1925 odnaleziono miejsce złożenia zwłok Carla Philippa Emanuela Bacha (także jego rodziny) w kościele św. Michała w Hamburgu.

Twórczość Carla Philippa Emanuela Bacha wyznacza w muzyce instrumentalnej pomost między Johannem Sebastianem Bachem a klasykami wiedeńskimi. Carl Philipp Emanuel był czołowym przedstawicielem muzyki klawikordowej swej epoki i ostatnim mistrzem gry na klawikordzie. Na ukształtowanie jego indywidualności artystycznej wpłynęła twórczość ojca, także tradycje włoskie (kantylena) i częściowo francuskie (ilustracyjność). Stylowi galant przeciwstawiał poetycką refleksyjność, zarazem bezpośredniość uczucia i pogłębienie wyrazu charakterystyczne dla sentymentalizmu (empfindsamer Stil). Pojmował muzykę jako „mowę uczuć”, postulował wzorowanie się na głosie ludzkim, zgodnie z koncepcjami Rousseau i założeniami szkoły berlińskiej, ale dążył do pogłębienia autonomicznego sensu i wyrazu samej muzyki. Znał i stosował w muzyce instrumentalnej zasadę dualizmu tematycznego, jednak koncepcję formy opierał przede wszystkim na improwizacji, fantazjowaniu i przetwarzaniu jednej myśli tematycznej z zastosowaniem zaskakujących kontrastów fakturalnych, harmonicznych i rytmicznych (stosował m.in. nieregularne grupy rytmiczne), w czym zbliżał się do ducha muzyki romantycznej. Wpływ 3-częściowych (prawie bez wyjątku) sonat Carla Philippa Emanuela Bacha (z następstwem części: szybka, wolna, szybka) sięgał do Haydna i młodego Beethovena. Jego 6 zbiorów sonat, rond i fantazji z cyklu „dla znawców i amatorów” odzwierciedla przejście od faktury klawikordu i klawesynu do faktury fortepianowej; spotyka się tam oznaczenia klawikordowego wibrata z wirtuozowską figuracją klawesynową, bogactwem ornamentyki oraz nagłymi zmianami i niuansami dynamicznymi właściwymi dla fortepianu. Zderzenie środków technicznych klawesynu i fortepianu wyzyskał Carl Philipp Emanuel w podwójnym koncercie na te instrumenty (Wq 47). Również w drugim wydaniu Versuch... (część 1, 1759) postawił już fortepian na równi z klawesynem i klawikordem pod względem walorów dźwiękowych, a w części 2. Versuch... (1762) wypowiadał się o zaletach pedału forte. Dzieło to jest głównym źródłem wiedzy o grze na instrumentach klawiszowych ok. połowy XVIII w. i obok szkoły na flet Quantza oraz szkoły na skrzypce L. Mozarta stanowi kompendium ówczesnej instrumentalnej praktyki wykonawczej – generałbasu, ornamentyki i w ogóle improwizacji. Koncerty i symfonie Carla Philippa Emanuela osadzone są w konwencji barokowego stylu koncertującego z 4–5-krotnymi przeciwstawieniami tutti-solo w I części, przy czym drugie tutti przebiega nierzadko na płaszczyźnie subdominanty, a nie dominanty, oraz prezentuje typową technikę rozwijania linii melodycznej za pomocą snucia motywicznego. Niekiedy jednak zarysowują się szersze, bardziej zamknięte tematy płaszczyznowe, jak np. w I części Koncertu B-dur na klawesyn (Wq 28 oraz 167, 171). Carl Philipp Emanuel najchętniej konstruuje tematy żywe, w allegro (Koncert d-moll na klawesyn, Wq 23), przepojone ornamentyką, rytmami punktowanymi i skokami interwałowymi. Rytmiczne motywy przejął od Vivaldiego i J.S. Bacha. Korzysta też ze wzorów barokowej instrumentacji; stosuje oznaczenia b.c., które zdarzają się również w niektórych utworach na instrumenty klawiszowe, np. w improwizacyjnych fantazjach ze zbiorów „dla znawców i amatorów” (m.in. Fantazja Es-dur z 4. zbioru). W muzyce wokalnej oprócz pełnych wyrazu ód i pieśni Carl Philipp Emanuel Bach nie osiągnął bardziej indywidualnego stylu, pozostając w kręgu maniery północno-niemieckiej szkoły pieśniarskiej. W muzyce kościelnej oparł się głównie na twórczości ojca.

Literatura C.Ph.E. Bachs Autobiographie, Hamburg 1773, «Fascimiles of Early Biography» IV, wyd. W.S. Newman, Hilversum 1967; A. Wotquenne Thematisches Verzeichnis der Werke von C.Ph.E. Bach (1714–1788), Lipsk 1905, przedruk Wiesbaden 1972; C.H. Bitter C.Ph.E. Bach und Wilhelm Friedemann Bach und deren Brüder, 2 t., Berlin 1868, przedruk Lipsk 1973; H. Schenker Ein Beitrag zur Ornamentik ais Einführung zu C.Ph.E. Bachs Klavierwerken, Wiedeń 1908, nowe wydanie Wiedeń 1954; O. Vrieslander C.Ph.E. Bach ais Theoretiker, w: Von Neuer Musik, Kolonia 1925; H. Miesner C.Ph.E. Bach in Hamburg, Lipsk 1929, przedruk 1969; E.F. Schmid C.Ph.E. Bach und seine Kammermusik, Kassel 1931; W.J. Mitchell, C.Ph.E. Bach’s Essay. An Introduction, „The Musical Quartely” XXXIII, 1947; K. v. Fischer C.Ph.E. Bachs Variationenwerke, RBelgM IV, 1952; P.C.G. Canave A Re-Evaluation of the Role Played by C.Ph.E. Bach in the Development ofthe Claoier Sonata, dysertacja, Catholic University of America Press, Waszyngton 1956; Ch.R. Haag The Keyboard Concertos of Karl Ph.E. Bach, dysertacja, University of California, Los Angeles 1956; W. Muller Das Ausdrucksproblem in der Klaviermusik C.Ph.E. Bachs, dysertacja, Saarbrucken 1959; H. Jurisch Prinzipien der Dynamik im Klavierwerk Ph.E. Bachs, dysertacja, Tybinga 1959; R. Wyler Form- und Stiluntersuchungen zum ersten Satz der Klaviersonaten Carl Philipp Emanuel Bachs, Zürich 1960; N. Fiszman Estietika Filipa Emanuela Bacha, „Sowietskaja Muzyka” XXVIII, 1964; W.S. Newman E. Bachs Autobiography, „The Musical Quarterly” LI, 1965; Ph. Barford The Keyboard Musie of C.Ph.E. Bach, Londyn 1965, Nowy Jork 1966; E. Suchalla Die Orchestersinfonien C.Ph.E. Bachs nebst einem thematischen Verzeichnis seiner Orchesterwerke, Augsburg 1968; M. Terry C.Ph.E. Bach and J.J.H. Westphal. A Clarification, „Journal of the American Musicological Society” XXII, 1969; P. Young The Bachs. 1500–1850, Londyn 1970, wydanie niemieckie Die Bachs. 1500–1850, Lipsk 1978; A. Wotquenne Thematisches Verzeichnis der Werke von C.Ph.E. Bach (1714–1788), Lipsk 1905, przedruk Wiesbaden 1972, 2. wyd. 1988; E. Helm The „Hamlet” Fantasy and the Literary Element in C.Ph.E. Bachs Music, „The Musical Quarterly” LVIII, 1972; P. Cohen Theorie und Praxis der Clavierästhetik C.Ph.E. Bachs, Hamburg 1974; H.G. Ottenberg Die Entwicklung des theoretisch-ästhetischen Denkens innerhalb der Berliner Musikkultur von den Anfängen der Aufklärung bis Reichardt, Leipzig 1978; J.M. Meer Klangfarbliche Identität der Klavierwerke C.Ph.E. Bachs, Amsterdam 1978; E. Helm Bach Carl Philipp Emanuel, hasło w: „The New Grove Dictionary of Music and Musicians”, London 1980; R.W. Wade The Keyboard Concertos of C.Ph.E. Bach, Ann Arbor (Michigan) 1981; S.L. Clark The Letters from C.Ph.E. Bach to G.M. Telemann, „Journal of Musicology” III, 1984; P. Soinne, C.Ph.E. Bachs „Versuch über die wahre Art das Clavier zu spielen” I (1753) als Quelle der Bachforschung, w: „Bericht über die Wissenschaftliche Konferenz zum V. Internationalen Bachfest der DDR in Verbindung mit dem 60. Bachfest der Neuen Bachgesellschaft”, Lipsk 1985; G. Wagner Traditionsbezug im musikhistorischen Prozess zwischen 1720 und 1740 am Beispiel von Johann Sebastian und Carl Philipp Emanuel Bach. Musikalische Analyse und musikhistorische Bewertung, Stuttgart 1985; H.-G. Ottenberg C.Ph.E. Bach, Lipsk 1982, ²1987, wydanie angielskie Nowy Jork 1987 (zawiera wykaz dzieł Bacha); C.Ph.E. Bach Studies, red. S.L. Clark, Oksford 1988; A. Beurmann Tasteninstrumente aus der Zeit C.Ph.E. Bachs,w:„Der Hamburger Bach und die neue Musik des 18. Jahrhunderts Programmbuch”, Hamburg 1988; A. Edler C.Ph.E. Bach within the Musical Life of his Epoch, «Studia Musicologica Norvegica» XIV, 1988; W. Horn C.Ph.E. Bach. Frühe Klaviersonaten, Hamburg 1988; C.Ph.E. Bach Studies, red. S.L. Clark, Oxford 1988; D. Schulenberg C.Ph.E. Bach through the 1740: The Growth of a Style, w: „C.Ph.E. Bach Studies”, red. S.L. Clark, Oxford 1988; E. Darbellay Bach’s Aesthetic as Reflected in his Notation, w: „C.Ph.E. Bach Studies”, Oxford 1988; H.G. Ottenberg C.Ph.E. Bach, München 1988; H.W. Schwab C.Ph.E. Bach und sein Komponieren „fürs Publikum”, w: «Carl Philipp Emanuel Bach: Musik und Literatur in Norddeutschland. Ausstellung zum 200.Todestag Bachs», red. D. Lohmeier, t. 4, Hamburg 1988; S. Wollenberg A New Look at C.Ph.E. Bach’s Musical Jokes, w: „C.Ph.E. Bach Studies, red. S.L. Clark, Oxford 1988; D. Gutknecht Aspekte zur Aufführungspraxis in den Lehrwerken von C.Ph.E. Bach, J. J. Quantz, L. Mozart und Fr.W. Marpurg, w: „Studien zur Aufführungspraxis und Interpretation der musik des 18. Jahrhunderts”, Heft 37: „Fragen der Aufführungspraxis und Interpretation von Werken Carl Philipp Emanuel Bachs – ein Beitrag zum 200.Todestag”, Michaelstein 1989; R. Pecman Einige Probleme der Affektentheorie bei Johann Joachim Quantz und Carl Philipp Emanuel Bach, w: „Studien zur Aufführungspraxis und Interpretation der musik des 18. Jahrhunderts”, z. 37: „Fragen der Aufführungspraxis und Interpretation von Werken Carl Philipp Emanuel Bachs – ein Beitrag zum 200.Todestag”, Michaelstein 1989; W. Siegmund-Schultze Carl Philipp Emanuel Bach und seine Epoche, w: «Studien zur Aufführungspraxis und Interpretation der musik des 18. Jahrhunderts», z. 37: „Fragen der Aufführungspraxis und Interpretation von Werken Carl Philipp Emanuel Bachs – ein Beitrag zum 200.Todestag”, Michaelstein 1989; E.E. Helm Thematic Catalogue of the Works of C.Ph.E. Bach, New Haven (Connecticut) 1989; R. Angermüller C.Ph.E. Bachiana, «Jahrbuch des Staatlichen Instituts für Musikforschung Preussischer Kulturbesitz» XXII–XXIII, 1989; Quellen der Bach-Tradition in der Berliner Amalien-Bibliothek..., wyd. E.R. Wutta, Tutzing 1989; C.Ph.E. Bach und die europäische Musikkultur des mittleren 18. Jahrhunderts, red. H.J. Marx, «Veröffentlichung der J. Jungius-Gesellschaft» LXII, Getynga 1990; D.M. Berg C. Ph. E. Bach und die „empfindsame Weise”, w: „Carl Philipp Emanuel Bach und die europäische Musikkultur des mittleren 18. Jahrhunderts”, red. H.J. Marx, Göttingen 1990; D. Krickeberg Clavichord und Fortepiano bei Carl Philipp Emanuel Bach – Ästhetische Aspekte, w: „Carl Philipp Emanuel Bach und die europäische Musikkultur des mittleren 18. Jahrhunderts”, red.  H. J. Marx, Göttingen 1990; C.Ph.E. Bach. Beiträge zu Leben und Werk, red. H. Poos, Moguncja 1993; C.Ph.E. Bach im Spiegel seiner Zeit. Die Dokumentensammlung J.J.H. Westphals, wyd. E. Suchalla, «Studien und Materialien zur Musikwissenschaft» VIII, Hildesheim 1993; G. Puchelt Für Kenner und Liebhaber. Die letzten Klavierwerke von C.Ph.E. Bach, w: „C.Ph.E. Bach. Beiträge zu Leben und Werk”, red. H. Poos, Mainz 1993; G. Wagner Anmerkungen zur historischen Aufführungspraxis am Beispiel von Carl Philipp Emanuel Bachs „Versuch [... ]”, w: „C.Ph.E. Bach. Beiträge zu Leben und Werk”, red. H. Poos, Mainz 1993; U. Leisinger i P. Wollny „Altes Zeug von mir”. C.Ph.E. Bachs Kompositorisches Schaffen vor 1740, „Bach-Jahrbuch” LXXIX, 1993; Briefe und Dokumente. Kritische Gesamtausgabe, wyd. E. Suchalla, «Veröffentlichung der J. Jungius-Gesellschaft» LXXX, Getynga 1994; C.Ph.E. Bach „Spurensuche”. Leben und Werk in Selbstzeugnissen und Dokumenten seiner Zeitgenossen, «C.-Ph.-E.-B.-Konzepte. Sonderreihe» I, red. H.-G. Ottenberg, Lipsk 1994; G. Wagner Die Sinfonien Carl Philipp Emanuel Bachs. Werdende Gattung und Originalgenie, Stuttgart 1994; H.G. Ottenberg C.Ph.E. Bach Spurensuche. Leben und Werk in Selbstzeugnissen und Dokumenten Seiner Zeitgenossen, Leipzig 1994; R. Nestle Das Bachschrifttum 1986–1990, „Bach-Jahrbuch” LXXX, 1994; C.Ph.E. Bach. Musik für Europa, H.G. Ottenberg, Frankfurt 1998; D. Gutknecht Tradition und Fortschrift in C.Ph.E. Bachs Versuch über die wahre Art das Clavier zu spielen, w: „Carl Philipp Emanuel Bach. Musik für Europa”, red. H.G. Ottenberg, Frankfurt 1998; E. Badura-Skoda C.Ph.E. Bach und der Hammerflügel, w: „Carl Philipp Emanuel Bach Musik für Europa”, red. H.G. Ottenberg, Frankfurt 1998; E. Helm Liebhaber, Kenner and C.Ph.E. Bach in the Musical Philosophy of the Enlightenment, w: „C.Ph.E. Bach. Musik für Europa”, Seria „Carl-Philipp-Emanuel-Bach-Konzepte, Sonderband 2”, red. H. G. Ottenberg, Frankfurt 1998; R. Fuller Affekt and Rhetorik in the Clavier Music of C.Ph.E. Bach and suggested applications in the music of Joseph Haydn, w: „De Clavicordio III. Proceedings of the International Clavichord Symposium Magnano, 24–28 September 1997”, red. B. Brauchli, S. Brauchli, A. Galazzo, Magnano 1998; P. Soinne Aspekte des satztechnischen Denkens in dem Versuch über die wahre Art das Clavier zu spielen von C.Ph.E. Bach, w: „Carl Philipp Emanuel Bach. Musik für Europa”, red. H.G. Ottenberg, Frankfurt 1998; G. Wagner C.Ph.E. Bach, hasło w: „Die Musik in Geschichte und Gegenwart”, Personenteil, t. 1, Kassel 1999; U. Leisinger Bach Carl Philipp Emanuel (Werkverzeichnis), w: „Die Musik in Geschichte und Gegenwart”, Personenteil, t. 1, Kassel 1999; A. Mądry Carl Philipp Emanuel Bach. Estetyka - Stylistyka – Dzieło, Poznań 2003; W. Enßlin Der Werkbegriff bei Carl Philipp Emanuel Bach und die Konsequenzen bei der Erstellung seines Vokalwerkeverzeichnisses, „Denkströme” nr 5, 2010; Unterwegs mit Carl Philipp Emanuel Bach. Musikalisch-biografischer Reiseführer zu seinen Lebensstationen red. Ch. Blanken, W. Enßlin, Berlin 2014; Carl Philipp Emanuel Bach: Thematisch-systematisches Verzeichnis der musikalischen Werke, Teil 2: Vokalwerke, red. Ch. Blanken, W. Enßlin, U. Wolf, Stuttgart 2014; O. Mary C.Ph.E. Bach and the Flute, „Flutist Quarterly” 39 nr 4, 2014; D. Schulenberg The Music of C.Ph.E. Bach «Eastman Studies in Music» 114, Rochester, Nowy Jork 2014; C.Ph.E. Bach „O prawdziwej sztuce gry na instrumentach klawiszowych”, przekład J. Solecka i M. Kraft, Kraków 2017.