Albéniz, Isaac

Albéniz [~niθ] Isaac Manuel Francisco, *29 V 1860 Camprodón (prow. Gerona), †18 V 1909 Cambo-les-Bains (Pireneje), hiszpański pianista i kompozytor. Karierę pianistyczną rozpoczął w wieku 4 lat, występując na koncercie w Teatro Romeo w Barcelonie. W I 1867 wyjechał do Paryża, gdzie był przez 9 miesięcy uczniem A.F. Marmontela. Naukę kontynuował w konserwatorium w Madrycie pod kierunkiem Ajera i Mendizábala od 1869. Po ucieczce z domu w XI 1870 koncertował samodzielnie w różnych prowincjach Hiszpanii; po powtórnej ucieczce wyjechał w 1872 do Ameryki Południowej, gdzie prowadził awanturniczy tryb życia. W 1873 występował w Argentynie, Urugwaju i Brazylii. W IX 1873 wrócił do Hiszpanii, a w 1875 wyjechał ponownie do Ameryki; koncertował w Puerto Rico i na Kubie, potem w USA. W drodze powrotnej zatrzymał się w Londynie i Liverpoolu. W 1876 studiował w konserwatorium w Lipsku u C. Reineckego (fortepian) i S. Jadassohna (kompozycja). Stypendium króla Alfonsa XII umożliwiło mu podjęcie dalszych studiów w konserwatorium w Brukseli u L. Brassina (fortepian) i F.A. Gevaerta (kompozycja); ukończył je w 1879, uzyskując I nagrodę. W 1880 w Budapeszcie zetknął się z Lisztem, którego rady i wskazówki odegrały istotną rolę w rozwoju pianistycznego i kompozytorskiego talentu Albéniza. Duże znaczenie miały też dla Albéniza kontakty z F. Pedrellem w 1883 w Barcelonie i jego idee odrodzenia narodowej muzyki hiszpańskiej. Rozkwit kariery pianistycznej Albéniza przypada na lata 1880–93; występował na Kubie i w Meksyku (1880–81), wielokrotnie w Hiszpanii, Francji (1884, 1889), Anglii, także w Brukseli i Berlinie (1892). W czasie dłuższego pobytu w Londynie (1890–93) zawarł kontrakt z bankierem F.B. Money-Couttsem i pisał muzykę do jego librett operowych oraz tekstów pieśni w zamian za poparcie finansowe. Wynikiem tej współpra­cy były opery: Henry Clifford, Pepita Jiménez, niedokończona trylogia King Arthur oraz szereg pieśni. Pod koniec 1894 Albéniz osiedlił się w Paryżu i związał się z francuskim środowiskiem muzycznym; przyjaźnił się z E. Chaussonem, Ch. Bordesem, P. Dukasem, V. d’Indym, G. Faurém. Przez 6 miesięcy prowadził klasę fortepianu w Schola Cantorum (1897/98), poświęcał się jednak głównie kompozycji. W 1895 był w Barcelonie na koncercie muzyki hiszpańskiej, na którym wykonano m.in. jego utwory, a w 1897 w Pradze na przedstawieniu opery Pepita Jiménez; w latach 1900–02 przebywał w Hiszpanii, następnie powrócił do Paryża. Nieuleczalnie chory, w ostatnich latach życia skomponował najlepsze swoje dzieło, cykl fortepianowy Iberia. Niedokończone zostały Navarra i Azulejos.

Działalność artystyczną Albéniz rozpoczął jako koncertujący pianista; był jednym z najwybitniejszych wirtuozów swojej epoki, zyskał też sławę znakomitego improwizatora. Twórczość Albéniza jest nierówna pod względem poziomu i oryginalności. Jego kompozycje fortepianowe z wczesnego okresu (do 1886) — walce, mazurki, menuety, etiudy — w większości mają charakter salonowy i wywodzą się z wirtuozowskich tradycji muzycznych okresu romantyzmu. W latach późniejszych styl Albéniza nabiera cech indywidualnych, zwłaszcza w muzyce fortepianowej o tematyce hiszpańskiej (dwie Suity hiszpańskie, cykl España op. 165 i Chants d’Espagne op. 232). Z muzyki scenicznej Albéniza wyróżniają się: Pepita Jiménez i San Antonio de la Florida, nawiązujące do tradycji zarzueli. Z pieśni najbardziej interesujący jest cykl 4 mélodies do słów F.B. Money-Couttsa, zbliżony pod względem stylu do pieśni H. Duparca i G. Faurégo. Pełnię dojrzałości artystycznej osiąga Albéniz w ostatnim okresie twórczości, w suicie fortepianowej Iberia. Kontynuuje w niej i rozwija cechy faktury fortepianowej Liszta, łącząc je z narodowym hiszpańskim kolorytem i typową już dla impresjonistów wrażliwością na brzmienie. Z dużym uznaniem przyjął Iberię Debussy. Nawiązując do ludowej i popularnej muzyki hiszpańskiej, Albéniz nie stosował nigdy oryginalnych cytatów, a jedynie stylizował w swobodny sposób jej właściwości rytmiczne i melodyczne. Wprowadzał wielokrotnie rytmy tańców hiszpańskich, np. joty (Aragon z Suity hiszpańskiej), seguidilli (Seguidillas z Chants d’Espagne), malagueny (Malaga z Iberii), zortzico (w suicie España), rondeny (Rondeña z Iberii). Oprócz pulsacji rytmu tanecznego stosował także rytmy złożone (np. 6/8 + 3/1 w Rondenii z Iberii), polirytmię (np. w środkowej części Almerii z Iberii), zmienne akcenty, synkopy. Posługiwał się zwrotami melodycznymi charakterystycznymi dla cante flamenco z jego bogatą ornamentyką i melizmatyką. Cechy jego twórczości wynikające ze stylizacji muzyki ludowej w znacznym stopniu przyczyniły się do wzbogacenia i urozmaicenia środków muzyki XIX w., zwłaszcza w zakresie rytmu. Albéniz wzbogacił także środki harmoniczno-tonalne przez zwroty zaczerpnięte ze skal ludowych (zwłaszcza ze skali frygijskiej), akordy o budowie kwartowej, brzmienia sekund dodanych oraz nuty stałe i ostinata, tworzące centra brzmieniowe. Rozwinął środki faktury fortepianowej, posuwając się niekiedy do granic możliwości wykonawczych, stosował kontrastową dynamikę (zakres od ppppp do fffff w Iberii) i zróżnicowaną artykulację; efekty wybrzmiewania akordów (np. w El Corpus Christi w Iberii) przypominają już fakturę Debussy’ego. Wiele nowych chwytów fakturalnych Albéniza wynikało z naśladowania brzmienia gitary (np. w Asturii z Suity hiszpańskiej, El Albaicín z Iberii). Albéniz stosował najczęściej formy miniatury fortepianowej, układając je w cykle o charakterze suitowym.

Znaczenie twórczości Albéniza polega na połączeniu narodowych pierwiastków hiszpańskich z osiągnięciami muzyki europejskiej, zwłaszcza kręgu francuskiego. W muzyce hiszpańskiej zapoczątkował kierunek narodowy, kontynuowany przez E. Granadosa, M. de Fallę i J. Turinę.

Literatura: H. Collet Albéniz et Granados, Paryż 1926, 3. wyd. 1948; M. Raux Deledicque Albéniz, su vida inquieta y ardorosa, Buenos Aires 1950; A. Sagardia Isaac Albéniz, Plasencia 1951; G. Laplane Albéniz, sa vie, son oeuvre, Paryż 1956 (z wykazem kompozycji); M. Bzowska Isaac Albéniz, Kraków 1964; E. Franco La suite Iberia di Albéniz, „Nuova Rivista Musicale Italiana” VII, 1973; A. Gauthier Albéniz, Madryt 1979; X. Aviñoa Albéniz conocer y reconocer, Barcelona 1986; A. Iglesias Isaac Albéniz. Su obra para piano, Madryt 1987.