Cui, Kiui, Cezar Antonowicz, *18 (6) I 1835 Wilno, †26 III 1918 Petersburg, rosyjski kompozytor i krytyk muzyczny. Wykształcenie średnie otrzymał w gimnazjum wileńskim, gdzie jego ojciec– były oficer napoleoński ożeniony z Polką, Julią Gucewicz – uczył języka francuskiego. W 1850, przez 6 miesięcy, Cui pobierał lekcje harmonii i kontrapunktu u S. Moniuszki, pisząc zarazem pod jego kierunkiem swoje pierwsze kompozycje wokalne: ok. 50 pieśni do tekstów polskich i francuskich. Po studiach inżynieryjnych w uczelniach petersburskich (1851–57) został wykładowcą, a w 1878 profesorem fortyfikacji w Akademii Inżynieryjnej oraz w Akademii Artyleryjskiej, stając się z czasem cenionym specjalistą w tej dziedzinie (w 1904 otrzymał stopień generała). Rozpoczęte u Moniuszki studia muzyczne kontynuował samodzielnie, łącząc je po 1856 z działalnością twórczą jako kompozytor Potężnej Gromadki. W latach 1864–1900 Cui działał jako publicysta i krytyk muzyczny, publikując większe artykuły, felietony i recenzje w czasopismach: „Sankt-Pietierburgskije wiedomosti” (1864–77), „Nowoje wriemia” (1877–80), „Gołos” (1880–82), „Niediela” (od 1884), „Muzykalnoje obozrienije”, które redagował (1885–88), „Grażdanin” (1887–88) oraz „Nowosti”, „Rossija”, „Iskusstwo”, „Artist”. Ponadto ogłaszał artykuły o muzyce rosyjskiej na łamach gazet francuskich i belgijskich: „Revue et Gazette Musicale”, „L’Art”, „Le Ménestrel”, „Guide Musical”.
Osobowość artystyczną Cui ukształtowało wiele czynników. Poważny wpływ wywarli nań: M. Bałakiriew, głównie w zakresie techniki orkiestrowej, A. Dargomyżski, oddziałujący na dramaturgię operową i melodykę wokalnych dzieł Cui, oraz A. Sierow, który zaważył na ukształtowaniu się jego poglądów estetycznych. Mimo to twórczość Cui rozwijała się niezależnie od ideologii Potężnej Gromadki, choć początkowo grupie tej współprzewodził i propagował jej hasła estetyczne jako publicysta i krytyk. Wychowany w środowisku polskim, związany swym pochodzeniem z Francją, Cui łatwo ulegał zachodnim tradycjom muzycznym. Widoczne są one zwłaszcza w operach, w których obcej tematyce (szkockiej, włoskiej, francuskiej) starał się nadać odpowiedni koloryt dźwiękowy. Natomiast w pieśniach solowych i chóralnych do tekstów rosyjskich stronił od bezpośredniej inspiracji materiałem ludowym, nawiązując w nich do gatunku rosyjskiego romansu, skąd czerpał narodowe intonacje, lecz także rys salonowy, który zaciążył na jego muzyce solowej i kameralnej. Predestynowany do skrótowych form wypowiedzi muzycznej, najpełniej wyraził swój talent w liryce wokalnej i miniaturze fortepianowej; tworzył nastrojowe utwory, odznaczające się wyrazistą harmoniką oraz – w pieśniach – deklamacyjną strukturą melodyki. Twórczość fortepianową rozpoczął od naśladownictwa Chopina (Mazurek g-moll), którego wzorom gatunkowym i fakturalnym pozostał bliski (preludia, polonezy, mazurki, walce, impromptus). W latach 1856–58 przeszedł – jak to określił Moniuszko – „paroksyzm admiracji Schumanna” (2 scherza na tematy literowe BABEG i CC). W późniejszych latach ulegał także wpływom Liszta (Suita op. 21). Po 1874 Cui przyjął postawę zachowawczą w ocenie nowych zjawisk w muzyce, m.in. niektórych utworów kompozytorów Potężnej Gromadki (Borys Godunow Musorgskiego). Później, broniąc jej postulatów, przeciwstawiał się kompozytorom noworosyjskim z kręgu Bielajewa. O jego niechęci do nowych prądów w muzyce zachodniej świadczy z kolei utwór fortepianowy Rêverie d’un faune, après la lecture de son journal (z op. 83), będący parodią Popołudnia fauna Debussy’ego.
Literatura: L. de Mercy-Argenteau César Cui, Paryż 1888; W. Stasow César Antonovich Kiui, „Artist” 1894 nr 34; N.F. Findeisen Bibliograficzeskij ukazatiel muzykalnych proizwiedienij i kriticzieskich statiej César Antonovich Kiui, Moskwa 1894; P. Wejmarn César Antonovich Kiui kak romansist, Petersburg 1896; A. Koptiajew César Antonovich Kiui kak fortiepiannyj kompozitor, Petersburg 1897; E. Wrocki Cezar Cui. Życie i działalność, Warszawa 1925, odbitka z czasopisma „Rytm” 1924 nr 15; H. Anglés Relations épistolaire entre César Cui et Philippe Pedrell, Fontes Artis Musicae 1966 nr 13; A. Guglielmi César Cui e 1’Ottocento musicale russo, „Chigiana” 1968 nr 25; W. Kuzniecow Kamiemowokalnoje tworczestwo Kjui, w: Stilewyje osobiennosti russkoj muzyki XIX–XX wiekow, red. M. Michajłow, Leningrad 1983; S. Neef Die Russischen Fünf. Balakirew, Borodin, Cui, Mussorgski, Rimski-Korsakow. Monographien – Dokumente – Briefe – Programme – Werke, «Musik Konkret» III, Berlin 1992.
Kompozycje:
Instrumentalne:
Scherzo op. 1 na 2 fortepiany (4 ręce), 1857, także w wersji orkiestrowej 1857
Scherzo a la Schumann op. 2 na 2 fortepiany (4 ręce), 1857, także w wersji orkiestrowej 1857
Tarantella op. 12 na orkiestrę, 1859
Suite miniature op. 20 nr 1 na orkiestrę, 1882
Suita op. 21 na fortepian, 1883
Deux morceaux op. 24 na skrzypce i orkiestrę, 1884
Suite concertante op. 25 na skrzypce i orkiestrę, 1884
polonezy na fortepian, m.in. Deux polonaises op. 30, 1886
Deux morceuax op. 36 na wiolonczelę i orkiestrę, 1886
Suite op. 38 nr 2 na orkiestrę, 1887
miniatury na fortepian, m.in. cykle: A Argenteau op. 40, 1887, fragmenty (nr 1, 4, 5, 8, 9) w wersji orkiestrowej jako Suite nr 4
Suite op. 40 nr 4 na orkiestrę, 1887
Suite op. 43 nr 3 „In modo populari” na orkiestrę, 1890
Kwartet smyczkowy c-moll op. 45, 1890
cykle miniatur, m.in. 24 utwory Kaléidoscope op. 50, 1893
walce, impromptus, preludia na fortepian, m.in. 25 preludiów op. 64, 1903
Kwartet smyczkowy D-dur op. 68, 1907
mazurki na fortepian, m.in. 3 mazurki op. 79, 1909
Trzy scherza op. 82 na orkiestrę, 1910
5 utworów op. 83 na fortepian, 1911
liczne utwory na skrzypce i fortepian, m.in. Sonata op. 84, 1860–70, Petite suite op. 14, 1879
Kwartet smyczkowy Es-dur op. 91, 1913
5 utworów op. 95 na fortepian, 1914
cykle wariacji na fortepian, m.in. 18 wariacji op. 100, 1916
Sonatina op. 106 na fortepian, 1916
Wokalne i wokalno-instrumentalne:
liczne utwory na chór a cappella, m.in.:
6 chórów op. 63, 1903
3 psalmy op. 80, 1910
ok. 330 pieśni solowych, w tym ponad 30 cykli do tekstów francuskich, rosyjskich, polskich i niemieckich, m.in.:
Vingt poèmes de Jean Richepin op. 44, wyd. Paryż 1890 Heugel
25 stichotworienij A. Puszkina op. 57, wyd. Moskwa 1899 Jurgenson
21 stichotworienij N. Niekrasowa op. 62, wyd. Moskwa 1902 Jurgenson
18 stichotworienij A. Tołstogo op. 67, 1904
pieśni do słów A. Mickiewicza: w op. 10 – Rozmowa, Polały się łzy me, 1876, wyd. Moskwa 1894 Jurgenson; w op. 11 i 13 – Moja pieszczotka, Gdy mię spokojnym zowią dzieci świata, Gdybym się zmienił, Rezygnacja, 1877, 1878, op. 48 – Cisza morska, Dzień dobry, Ranek i wieczór, Do Niemna, wyd. Berlin 1892, Simrock; Sześć pieśni… op. 71 – Zaloty, Dwa słowa, Pieśń Strzelca (z I cz. Dziadów), Naprzód ciebie wspomina (z IV cz. Dziadów), Stepy akermańskie, Czym jest me czucie (z III cz. Dziadów), 1907; Uwagi chromego (fragm. z Myśli i uwag… w Miniaturach muzycznych op. 87, 1913); ballada Budrys i jego synowja na głos i orkiestrę, 1915
Sześć pieśni polskich op. 76, do sł. K. Brodzińskiego, J. Czeczota, S. Witwickiego, Moskwa, Jurgenson
Twój stich op. 96, kantata ku uczczeniu pamięci M. Lermontowa na chór i orkiestrę, 1915
Sceniczne:
opery:
Kawkazskij plennik, libretto W. Kryłow wg A. Puszkina, 1. i 3. akt 1857–58, 2. akt 1881–82, wyst. Petersburg 1883
William Ratcliff, libretto A. Pleszczejew wg H. Heinego, 1861–68, wyst. Petersburg 1869
Angelo, libretto W. Burienin wg V. Hugo, 1871–75, wyst. Petersburg 1876
Młada (1. akt projektowanej opery-baletu, komponowanej wspólnie z A. Borodinem, M. Musorgskim, N. Rimskim-Korsakowem i N. Minkusem), libretto W. Kryłow, 1872, wyk. estradowe Petersburg 1911
Le flibustier, libretto wg J. Richepina, 1888–89, wyst. Paryż 1894
Saracen, libretto wg A. Dumasa-ojca, 1896–98, wyst. Petersburg 1899
Pir wo wriemia czumy, libretto wg A. Puszkina, wyst. Moskwa 1900
Mademoiselle Fifi, libretto wg. M. Maupassanta, 1900, wyst. Moskwa 1903
Matteo Falcone, libretto wg P. Mćrimćego, 1901, wyst. Moskwa 1907
Kapitanskaja doczka, libretto wg A. Puszkina, 1907–09, wyst. Petersburg 1911
Syn mandarina, operetka libretto W. Kryłow, 1859, wyst. Petersburg 1878
opery dziecięce:
Śnieżnyj bogatyr’, libr. M. Pol, 1905, wyst. Jałta 1906
Krasnaja szapoczka, 1911
Kot w sapogach, 1913, wyst. Tbilisi 1915
Iwanuszka-duraczok, 1913
Prace:
La musique en Russie, Paryż 1880, przedr. 1974
Istorija litieratury fortiepiannoj muzyki, Petersburg 1889
Kolco Nibełungow. Muzykalno-kriticzeskij oczerk, Petersburg 1889, 2. wyd. 1909
Russkij romans. Oczerk jego rozwitija, Petersburg 1896
liczne artykuły
Edycje:
C. Kiui Izbrannyje statji, wyd. W. Kryłow, Leningrad 1952
Izbrannyje piśma, Leningrad 1955
Izbrannyje statji ob ispołnitielach, Moskwa 1957