Byron, George

Byron [b’ajr^en] George Gordon Noel, lord, *22 I 1788 Londyn, †19 IV 1824 Missolungi (Grecja), angielski poeta i dramaturg. Wyrósł w środowisku arystokratycznym, w rodzinie skłóconej; uwikłany w nieudane małżeństwo i miłość do przyrodniej siostry, członek Izby Lordów, pod wpływem bojkotu towarzyskiego musiał opuścić w 1816 Anglię na zawsze. Kształcony w Harrow i Cambridge, rówieśnik Shelleya i Keatsa, zafascynowany kulturą Morza Śródziemnego, wokół którego odbył w latach 1809–11 znaczącą podróż, ostatnie lata życia, uważanego za niemal awanturnicze, spędził we Włoszech; umarł na malarię, biorąc udział w powstaniu o wolność Grecji. Na wiadomość o śmierci poety G. Rossini pisze kantatę Il pianto delle muse su morte di Lord Byron.

Byron pisał wiersze liryczne, okolicznościowe i satyryczne, ody i ballady (wyd. w zbiorach: Fugitive Pieces 1806, Poems on Various Occasions 1807, Hours of Idleness 1807, Poems Original and Translated 1808, Hebrew Melodies 1815), opowieści poetyckie (m.in. The Giaour 1813, The Bride of Abydos 1813, The Corsair 1814, Lara 1814, Parisina 1816, Mazeppa 1819), poematy (m.in. Childe Harold’s Pilgrimage 1812–18, The Lament of Tasso 1817, niedokończony Don Juan 1819–24), dramaty (Manfred 1817, Cain 1821, Heaven and Earth 1821), tragedie klasyczne (Marino Faliero 1820, The Two Foscari 1821) i wierszowane satyry polityczne (m.in. Beppo 1818, The Vision of Judgment 1822, The Age of Bronze 1823). Listy i Dzienniki Byrona dają komentarz do dziejów jego życia i twórczości; dokumentują zarazem urywkowo kontakty z muzyką jego czasu, ukazują poetę jako miłośnika opery, muzyki włoskiej i pieśni popularnej.

Twórczość Byrona, zdeterminowana i przeniknięta motywami autobiograficznymi – wyraz buntu przeciw więzom krępującym nieograniczoną wolność jednostki i narodów – wywarła wyjątkowo silny wpływ na kształt rodzącego się ruchu romantycznego w Europie, na literaturę, muzykę, styl życia najbliższych generacji. „Mam zamiar być niemoralnym – mówił w Don Juanie – chcę teraz pokazać rzeczy naprawdę takimi, jakimi są, a nie jakimi być powinny”. Postaciami Childe Harolda, Giaura, Korsarza-Konrada, Manfreda, Kaina, Don Juana – wiecznych wędrowców i samotników, nieuleczalnie „obcych wśród ludzi”, targanych namiętnościami, pozostających w otwartym konflikcie ze społeczeństwem, dumnych zarówno z dobrych jak i złych czynów, odgradzających się tajemniczością lub cynizmem, słowem „chorych na życie” –stworzył Byron typ bohatera zwanego bajronicznym. Bajroniczny nastrój – ponury, posępny, zarazem mglisty i nieokreślony (zw. spleenem, chandrą, Weltschmerzem), podtrzymywany innymi impulsami ze strony innych pisarzy – który stał się chorobą wieku. Bajroniczny koloryt lokalny – najczęściej pejzaż brzegów Morza Śródziemnego i Bliskiego Wschodu jako tło akcji opowieści poetyckich Byrona – wniósł do romantyzmu środkowoeuropejskiego falę naśladowczego zainteresowania egzotyką włoską, grecką, hiszpańską, a przede wszystkim orientalną: turecką, hebrajską, arabską – traktowaną inaczej niż dotychczas, w oparciu o elementy autopsji, nie o czystą tylko fantazję. Styl bajroniczny, nawiązujący głównie do tradycji ariostycznej (według A. Hausera: „szyderczy duch w ludycznej formie”), bywa ujmowany jako: swoboda kompozycyjna dająca pozory zanotowanej improwizacji, technika przerywania i zawieszania wątku tematycznego, gubienia bohatera, przenoszenia go z miejsca na miejsce, luźnego kojarzenia scen i obrazów, często jaskrawo dysonujących ze sobą; łączenie elementu informacyjnego z fatycznym, a nawet tendencja do przewagi dygresji odautorskiej nad narracją tematyczną (np. Don Juan); przeplatanie rodzajów epickiego i dramatycznego z lirycznym, aż do wpisywania siebie w utwór, niemal do identyfikacji autora z bohaterem. W zakresie wersyfikacji: rozchwianie klasycznej równoległości języka i wiersza, tj. toku składniowego i metrycznego; idąca za tym tendencja do otwartości wersu i strofy, przechodząca w nonszalancką manierę przy stosowaniu przerzutni; urozmaicanie strof tradycyjnych różnorodnością przeplotów rymowych; w scenach dramatycznych mieszanie strof i formatów metrycznych jak gdyby przeniesione z libretta operowego (szczególnie typu weneckiego).

Teksty i wątki Byrona znalazły silny oddźwięk w muzyce romantycznej i romantyzującej, szczególnie angielskiej. Z ok. 300 wierszy Byrona charakter meliczny posiada kilkadziesiąt; niektóre zdają się być pisane od razu z przeznaczeniem do śpiewania: 3 Stanzas for Music (wydane z muzyką Stevensona), Strofy do melodii hinduskiej, Pieśń dla Ludytów, Suliotom w bój idącym oraz Hebrew Melodies z 1815, już w 1822 wydane z muzyką J. Brahama i I. Nathana. Cykl ten, trawestacja liryczna tematów biblijnych, wzbudził najżywsze zainteresowanie kompozytorów: powstały 4 zeszyty (24) Hebräische Gesänge C. Loewego, 3 Gesänge op. 95 (z harfą lub fortepianem) R. Schumanna, pieśni F. Mendelssohna, M. Bałakiriewa, M. Musorgskiego i F. Busoniego oraz kantata F. Hillera. Do wierszy lirycznych i balladowych Byrona pisali muzykę ponadto: L.v. Beethoven (z op. 108 i 153), R. Schumann (z op. 25), C. Gounod, H. Wolf, M. Rimski-Korsakow oraz przedstawiciele kolejnych pokoleń kompozytorów angielskich: E. Masson, H.H. Pierson, C.H. Parry, C. Stanford, E. Elgar, W.H. Brian, R. Quilter, J. Holbrooke i in.; powstały pieśni solowe i z towarzyszeniem instrumentów, utwory chóralne i kantaty; kantatę do tekstu Ode to Napoleon Bonaparte skomponował poza tym A. Schönberg.

Niemal wszystkie większe utwory Byrona – z wyjątkiem zdecydowanie satyryczno-polemicznych – wcześniej czy później pociągnęły za sobą kompozytorów; z powieści poetyckich największą siłę inspirującą okazał Korsarz, z dramatów – Manfred. Używano rozmaitych gatunków typowych dla wypowiedzi romantycznej w ramach muzyki operowej, kantatowej, symfonicznej i fortepianowej (por. wykaz utworów). W dziejach opery ślad Byrona zaznaczył się marginesowo, historycznymi i orientalizującymi utworami Donizettiego i Verdiego; wyraźniej odcisnął się w dziejach muzyki wokalno-symfonicznej – scenami dramatycznymi Liszta (Tasso) i Schumanna (Manfred), również misteriami kompozytorów XX w., w odniesieniu do dramatów Kain i Niebo i ziemia. Organicznie zaś związane są wątki i postacie Byrona z dziejami nurtu muzyki programowej – szczególnie tej jego odmiany, której „program” zakładał muzyczne przedstawienie portretu bohatera (Harold w Italii Berlioza, Manfred Czajkowskiego).

Wpływ Byrona, jego estetyki i kręgu idei, na muzykę XIX w. dotyczy również utworów nie związanych bezpośrednio z tekstami i wątkami poety. Typem bohatera bajronicznego nazwać można na przykład tzw. bohatera lirycznego Symfonii fantastycznej Berlioza lub Antara Rimskiego-Korsakowa. Obecność bajronicznego nastroju śledzić można w zorientowanym autobiograficznie nurcie muzyki symfonicznej od Berlioza do Czajkowskiego, Karłowicza i Mahlera; egzotyczny koloryt lokalny, szczególnie hiszpańszczyznę i orientalizm – głównie w muzyce rosyjskiej i francuskiej, np. w licznych suitach i obrazach symfonicznych, specyficznie instrumentowanych; swobodną, nieaprioryczną formalnie zasadę kompozycji – w poematach symfonicznych oraz fantazjach i parafrazach fortepianowych Liszta; tu także przewagę dygresji improwizacyjnej nad wątkami tematycznymi. Paradoksalną konsekwencję postawy bajronicznej – jako walki kończącej się ostatecznie odwróceniem od rzeczywistości – stanowi, zdaniem A. Hausera, w zakresie sztuki tendencja do autoalienacji artysty i do autonomizacji utworu, tj. estetyzm w Anglii, idealizm w Niemczech i 1’art pour l’art we Francji; kierunki te dały o sobie znać również w dziejach muzyki.

Edycje: The Works of Lord Byron, Letters and Journals, wyd. R.E. Prothero, 6 t., 1898–1901; Poetry, wyd. E.H. Coleridge, 7 t., 1898–1904; Powieści poetyckie, wyd. A. Tretiak, Biblioteka Narodowa II 34, Kraków 1924; Manfred. Kain, przeł. Z. Reutt-Witkowska, wstęp A. Tretiak, Biblioteka Narodowa II 54; Kraków 1928; Don Juan, przeł. E. Porębowicz, 2. wyd. Warszawa 1954; Z pism Byrona, wyd. J. Żuławski, 4 t., Warszawa 1953–60; Wiersze i poematy, wyd. J. Żuławski, Warszawa 1961.

Literatura: H. Berlioz Memoires 1803–1865, Paryż 1870, wyd. polskie Z pamiętników, wybór i przekł. J. Popiel, Kraków 1966; P.L. Thorslev The Byronic Hero, Minneapolis 1965; A. Hauser Sozialgeschichte der Kunst und Literatur, Monachium 1958, wyd. polskie Społeczna historia sztuki i literatury, tłum. J. Ruszczycówna, posłowie J. Starzyński, Warszawa 1974.