Waghalter, Henryk

Waghalter, rodzina polskich muzyków żydowskiego pochodzenia, osiadła w Polsce w XVII wieku.

Waghalter Henryk, *1 II 1869 Warszawa, †27 (nie 29) VIII 1961 Częstochowa (nie 13 IV 1958 Katowice), wiolonczelista, kompozytor i pedagog. Wnuk Lejbusia (Lejb, Laibisch, 1790–1868), utalentowanego skrzypka. Ojciec Henryka Waghaltera, Abram[1] (Abraham, Adam, 1842–1905), był trębaczem i kontrabasistą w orkiestrze „antraktowej” teatru Rozmaitości (zespół instrumentalny Szulców) oraz członkiem kameralnych zespołów WTM, matka, Karolina z d. Szulc (1833–1929), pianistką. Z ich 7 dzieci 4 synów uprawiało zawodowo muzykę. Grę na wiolonczeli Henryk Waghalter studiował w Instytucie Muzycznym w Warszawie, najpierw u W. Aloiza, następnie krótko u A. Cinka (w 1892 dyplom z nagrodą), uczył się także u H. Beckera w Berlinie, J. Klengla w Lipsku i A. Hermana w Warszawie (przed III 1893). W zakresie kompozycji kształcił się u Z. Noskowskiego w Warszawie, F. Gernsheima w Berlinie i A. Dvořáka (w Pradze?), korzystał także z konsultacji S. Barcewicza, z którym grywał w zespołach kameralnych. Prawdopodobnie 1892–1908 uczył w klasie wiolonczeli Instytutu Muzycznego w Warszawie. Od 1892 przez ok. 35 lat grał w orkiestrze Teatru Wielkiego jako drugi, potem pierwszy koncertmistrz. Był także (od 1897) wieloletnim nauczycielem gry na wiolonczeli w Instytucie Głuchoniemych i Ociemniałych w Warszawie. Koncertował w kraju (w 1895 w Nowym Mieście n. Pilicą) oraz we Francji, Włoszech, Rumunii i Rosji. Przed 1903 we współpracy z Bolesławem Moniuszką sporządził wyciąg fortepianowy (z głosami wokalnymi) Halki S. Moniuszki (Warszawa ok. 1930 GiW). W 1908 wydał podręcznik instrumentacji (bez przykładów nutowych), zdaniem A. Chybińskiego „nieporadny i niesumienny”. W Warszawie odbyło się kilka jubileuszowych koncertów Henryka Waghaltera: w 1913, w 1922 na 30-lecie, w 1927 na 35-lecie i 1 VII 1941 na 45-lecie pracy artystycznej (w wykonaniu Żydowskiej Orkiestry Symfonicznej w warszawskim getcie; Henryk Waghalter ocalał dzięki pomocy polskich przyjaciół). Po wojnie osiadł w Częstochowie. Uczył tam w szkołach muzycznych i przyczynił się do powstania orkiestry symfonicznej, w której grał do 1958. W Częstochowie obchodził w 1946 jubileusz 50-lecia pracy artystycznej. Od lat 50. był członkiem ZKP (w 1925 pomagał A. Wieniawskiemu w zorganizowaniu Stowarzyszenia Kompozytorów Polskich). Pod koniec życia stracił wzrok. Otrzymał liczne odznaczenia, nagrody i wyróżnienia, m.in. Order Polonia Restituta (przed 1939), medale francuski, włoski i rumuński oraz rosyjski Order Stanisława I klasy za projekt muzycznej tablicy dla ociemniałych.

Jako wiolonczelista i pedagog Henryk Waghalter miał w Warszawie ustaloną wysoką pozycję; w orkiestrze cieszył się autorytetem dzięki fachowej wiedzy i kulturze, zaszczepionej w rodzinnym domu. Pracował z wybitnymi polskimi i zagranicznymi dyrygentami: C. Trombinim, F. Spettrinim, V. Podestim, A. Nikischem, F. von Weingartnerem. Dużo komponował i wydawał, ale niemal wszystkie jego utwory zaginęły w czasie wojny; niektóre miniatury nagrodzono w latach 1902–05 w kompozytorskim konkursie ks. K. Lubomirskiego i w 1953 w konkursie PR, ZKP i MKiS. W swoich kompozycjach i zamiłowaniu do transkrypcji kontynuował tradycje romantyczne. P. Rytel pisał o jego muzyce: „zwięzła, jasna i przystępna”.

Literatura: J. Kleczyński Popis Instytutu Muzycznego, „Echo Muzyczne, Teatralne i Artystyczne” 1892 nr 27; A. Chybiński Z najnowszej literatury muzycznej, ,Ateneum Polskie” 1908 t. 4 (recenzja podr. instrumentacji H. Waghaltera); Wiadomości bieżące, „Scena i Sztuka” 1910 nr 12 (dot. występu H. Waghaltera w Berlinie 12 III 1910); Jubileusz muzyka, „Tygodnik Ilustrowany” 1913 nr 18; F. B. [F. Brzeziński] Kronika muzyczna, „Kurier Warszawski” 1920 nr 124; P. R. [P. Rytel] Z sali koncertowej. Koncert jubileuszowy H. Waghaltera, „Gazeta Warszawska” 1923 nr 7 (dot. koncertu w 1922); S. P. „Sataniel” Ignacego Waghalera, w: Deutsches Opernhaus, „Świat” 1923 nr 24 (recenzja); H. Leichtentritt Ignacy Waghalter, Nowy Jork 1924; Jubileusz zasłużonego muzyka, „Rzeczpospolita” 1927 nr 19; I. Waghalter Aus dem Ghetto in die Freiheit. Musikerschicksal, Mariańskie Łaźnie 1936 (autobiografia, zawiera spis kompozycji); Th. Stengel, H. Gerigk Lexikon der Juden in der Musik, Berlin 1941; G. Saleski Famous Musicians of a Wandering Race, Nowy Jork 1927, pt. Famous Musicians of Jewish Origin, 2. wyd. 1949; J. Szacki Di geszichte fun Jidn in Warsze (‘historia Żydów w Warszawie’), t. 3, Nowy Jork 1953; Zmarł prof. Henryk  Waghalter, „Życie Częstochowy” 1961 nr 206 (nekrolog); L.T. Błaszczyk Dyrygenci polscy i obcy w Polsce działający w XIX i XX w., Kraków 1964; M. Fuks Z diariusza muzycznego. Sylwetki, eseje, szkice, Warszawa 1977; M. Fuks Straty osobowe żydowskiego środowiska muzycznego, „Biuletyn Żydowskiego Instytutu Historycznego w Polsce” 1978 nr 3–4; M. Fuks Muzyka ocalona. Judaica polskie, Warszawa 1989; Karol Szymanowski. Korespondencja, zebrała i oprac. T. Chylińska, t. 2 (1920–26), Kraków 1994, t. 3 (1927–1931), Kraków 1997; 100 lat Filharmonii w Warszawie 1901–2001, red. M. Bychawska i H. Schiller, Warszawa 2001; M. Fuks Księga sławnych muzyków pochodzenia żydowskiego, Poznań 2003; L.T. Błaszczyk Żydzi w kulturze muzycznej na ziemiach polskich w XIX i XX wieku, maszynopis; dokumenty rodzinne w arch. ZKP w Warszawie.

[1] W Warszawie mieszkał i pracował też in. Abram (Abraham) Waghalter (†po 1870), również muzyk, kompozytor muzyki do tańca, prawdopodobnie brat Lejbusia; w źródłach bywają utożsamiani.