Türk, Daniel Gottlob

Türk Daniel Gottlob, *10 VIII 1750 Claussnitz (k. Chemnitz), †26 VIII 1813 Halle n. Soławą, niemiecki teoretyk muzyki i kompozytor. Uczył się gry na skrzypcach oraz instrumentach dętych w Claussnitz; naukę muzyki kontynuował w Kreuzschule w Dreźnie pod kierunkiem G.A. Homiliusa (m.in. gra na organach). W latach 1772–74 studiował na uniwersytecie w Lipsku; lekcje muzyki pobierał u J.A. Hillera, który zapoznał go z repertuarem barokowym (przede wszystkim z utworami Händla) i współczesnym (kantaty, singspiele, pieśni); przez pewien czas uczył się gry na klawikordzie u J.W. Hässlera, korzystając z podręcznika C.Ph.E. Bacha pt. Versuch über die wahre Art das Clavier zu spielen…. W tych latach powstały jego pierwsze kompozycje (2 symfonie, kantata). W latach 1774–87 był kantorem przy Ulrichskirche oraz nauczycielem w gimnazjum luterańskim w Halle, gdzie pozostał do końca życia. W 1776 wydał pierwszy zbiór sonat na klawikord lub fortepian, które były bardzo dobrze przyjęte. W 1779 został dyrektorem muzycznym uniwersytetu, tamże prowadził wykłady z zakresu teorii muzyki i kompozycji oraz utworzył Collegium Musicum, z którym od początku lat 80. organizował cotygodniowe koncerty abonamentowe. Wykonywano na nich muzykę operową, koncerty instrumentalne (m.in. Haydna, Mozarta, Beethovena oraz Türka) i utwory kościelne (m.in. C.Ph.E. Bacha, J.A. Bendy, J.G. Grauna, J.A. Hassego, J.A. Hillera, G.B. Pergolesiego, J.F. Reichardta i G. Sartiego); w pierwszych latach XIX w. Türk przywrócił do życia koncertowego dzieła Händla (kilkakrotne wykonanie Mesjasza, w 1805 Judy Machabeusza). Od 1787 do końca życia był organistą w Liebfrauenkirche. Nadal komponował, zaczął też pisać prace teoretyczne, współpracował m.in. z „Allgemeine Musikalische Zeitung”. W 1808 otrzymał doktorat honoris causa oraz tytuł profesora na uniwersytecie w Halle, w tymże roku przejął kierownictwo Stadtsingechor; wkrótce przyczynił się do podniesienia poziomu wykonawstwa muzyki chór. Współcześni, m.in. J.N. Forkel i J.F. Reichardt, bardzo wysoko cenili go jako teoretyka muzyki, organistę i pedagoga; do grona jego uczniów należał m.in. C. Loewe.

W historii muzyki Türk zaznaczył się przede wszystkim jako teoretyk muzyki i nauczyciel; pisał głównie szkoły gry na instrumenty klawiszowe oraz podręczniki generałbasu. Duże uznanie zyskała już jego pierwsza rozprawa Von den wichtigsten Pflichten eines Organisten…, będąca pierwszą w literaturze muzycznej pracą w całości poświęconą grze na organach w kościele; Türk poruszył w niej m.in. problem harmonizacji chorału, improwizacji, nauki generałbasu. Krytycznie oceniał ówczesne wykonawstwo muzyki liturgicznej; ganił zwłaszcza czysto wirtuozowską grę organową, podkreślał konieczność wyrażania uczucia i nastroju panującego w utworze oraz wprowadzania subtelnych niuansów wyrazowych, do malarstwa dźwiękowego odnosił się jednak krytycznie. Najważniejszą i najbardziej znaną publikacją Türka jest Clavierschule; obok Versuch.. C.Ph.E. Bacha i prac F.W. Marpurga stanowi ona ważne źródło wiedzy o grze na instrumentach klawiszowych w 2. połowie XVIII w. Türk przekazał w niej podstawy nauki o muzyce (z pominięciem generałbasu), omówił specyfikę wielu instrumentów klawiszowych, problem palcowania, ornamentacji oraz zagadnienia interpretacyjne. Bardziej szczegółowo niż C.Ph.E. Bach zajął się artykulacją i frazowaniem. Dużą popularnością cieszyła się także Kurze Anweisung zum Generalbassspielen; pracę tę zrewidował uczeń Türka – J.F. Naue; korzystano z niej jeszcze w połowie XIX w. Pod koniec życia Türk zwrócił się w kierunku matematyczno-spekulatywnej teorii muzyki. Ostatnia rozprawa pt. Anleitung zu Temperaturberechnungen poświęcona jest temperacji stroju muzycznego; wypowiadał się w niej m.in. o teorii J.P. Kirnbergera, J.G. Neidhardta, A. Werckmeistra, J. Keplera i L. Eulera.

W twórczości kompozytorskiej Türka przeważają utwory na instrumenty klawiszowe, na ogół o charakterze dydaktycznym, przeznaczone raczej dla amatorów niż profesjonalistów; są to zwykle drobne utwory, zwane Handstücke, Tonstücke, Übungsstücke. Wiele kompozycji Türka zaginęło (m.in. symfonie, kantaty, opera Pyramus und Thisbe). Szczegółowy wykaz wszystkich dzieł teoretycznych i kompozycji Türka, znajdujący się w pracy G.E. Hedler, uzupełnił W. Serauky.

Literatura: J.G.E. Maass Daniel Gottlob Türk, „Allgemeine Musikalische Zeitung” XVI, 1814; H. Glenewinkel Daniel Gottlob Türk und das Hallische Musikleben seiner Zeit, dysertacja uniwersytetu w Halle, 1909; G.E. Hedler Daniel Gottlob Türk (1750–1813), dysertacja uniwersytetu w Lipsku, 1936; Daniel Gottlob Türk. Der Begründer der Hallischen Händeltradition, księga pamiątkowa Türka, red. B. Grahmann, «Schriftenreihe des Händelhauses in Halle» IV, Wolfenbüttel 1938; W. Serauky Daniel Gottlob Türk, ein Meister im Zeitalter des ausklingenden Rokoko, w: Musikgeschichte der Stadt Halle II/2, «Beiträge zur Musikforschung» VIII, 1942, dodatek nutowy, 1943 (zawiera 6 części sonatowych, 4 drobne utwory fortepianowe, 3 pieśni, pieśń chóralną, fragment z kantaty Die Hirten bey der Krippe zu Bethlehem); B. Billeter Daniel Gottlob Türks Beitrag zur Kirchenmusik, „Musik und Gottesdienst” XVII, 1963; D.M. Raessler Türk, Touch and Slurring. Finding a Rationale, „Early Music” XVII, 1989; Daniel Gottlob Türk. Theoretiker, Komponist, Pädagoge und Musiker, księga kongresowa, red. K. Eberl, Halle 2002.