Sullivan [s’alywen] Sir Arthur Seymour, *13 V 1842 Lambeth (Londyn), †22 XI 1900 Londyn, angielski kompozytor i dyrygent. W latach 1854–57 śpiewał w chórze Chapel Royal, w 1856 otrzymał stypendium na studia w Royal Academy of Music w Londynie, gdzie był uczniem S. Bennetta, A. Leavy’ego i J. Gossa. W latach 1858–61 studiował w konserwatorium w Lipsku u J. Rietza (kompozycja), M. Hauptmanna (kontrapunkt) oraz I. Moschelesa i L. Plaidyego (fortepian). W Lipsku odniósł pierwszy sukces kompozytorski (wyk. 1861 muzyki do Burzy Szekspira).
Po powrocie do Londynu (1862) pracował jako organista, początkowo w kościele św. Michała, a w latach 1867–72 w kościele św. Piotra; napisał wówczas wiele utworów kościelnych, m.in. Te Deum na sopran, chór i orkiestrę (1872), upamiętniające powrót do zdrowia księcia Walii Alberta Edwarda. Został także mianowany organistą królewskiej opery Covent Garden. Tam w 1864 odbyła się premiera jego baletu L’Ile Enchantée, która przyniosła mu uznanie i otwarła drogę do prezentacji kolejnych kompozycji. W 1867 odbyła się publiczna premiera jednoaktowej farsy Sullivana Cox and Box do libretta F. C. Burnanda . W tym samym roku kompozytor przedstawił swoją pierwszą pełnospektaklową operetkę The Contrabandista (libretto F.C. Burnand). W 1869 miała miejsce prezentacja oratorium The Prodigal Son na festiwalu chóralnym w Worcester. W kolejnych latach powstały dalsze dzieła wokalno-instrumentalne, a ze scenicznych operetki The Merchant of Venice (1871) i The Merry Wives of Windsor (1874). W 1875 otrzymał od młodego impresaria R. D’Oyly Carte’a zaproszenie do napisania operetki do libretta W.S. Gilberta Trial by Jury. We współpracy z Gilbertem powstały kolejne operetki, m.in. The Sorcerer (1877); H.M.S. Pinafore (1878); The Pirates of Penzance (1879); Patience (1881); Iolanthe (1882); Princess Ida (1884); The Mikado (1885); Ruddigore (1887); The Yeomen of the Guard (1888); The Gondoliers (1889). W tym czasie Sullivan komponował także dzieła kantatowo-oratoryjne, m.in. The Martyr of Antioch (1880, w 1898 przerobione na operę) i The Golden Legend (1886) oraz muzykę incydentalną, m.in. do sztuk Szekspira Henryk VIII i Makbet. Podejmował też działalność na innych polach: w latach 1875–77 kierował Glasgow Choral and Orchestral Union, w 1876–81 prowadził National Training School for Music w Kensington (Londyn), od 1878 do 1879 był kierownikiem koncertów promenadowych Covent Garden, od 1880 kierownikiem Leeds Triennial Musical Festival, od 1885 do 1887 dyrygentem Philharmonic Society. Na inaugurację założonego przez R. D’Oyly Carte’a Royal English Opera House w Londynie skomponował operę seria Ivanhoe do libretta J. Sturgisa. Premiera odbyła się w 1891. Po roku English Opera House został odsprzedana innemu właścicielowi, a kontakty między Sullivanem, Gilbertem i Cartem się rozluźniły. W póxniejszych latach powstały jeszcze trzy operetki Sullivana do librett Gilberta: Utopia Limited (1893), The Chieftain (1894 – przeróbka Kontrabandzisty) i The Grand Duke (1896). Nie zyskały one jednak akceptacji publiczności, podobnie jak skomponowana w 1894 The Beauty Stone (1898, libretto A. W. Pinero i J. C. Carr). Szczęśliwszy los spotkał ostatnią pracę sceniczną Sullivana The Rose of Persia, stworzoną do libretta B. Hooda. Ostatnie lata życia artysty były widownią jeszcze kilku sukcesów. Przyniosły je balet Victoria and Merrie England (1897) skomponowany dla uczczenia diamentowego jubileuszu królowej Wiktorii, kompozycja do poematu R. Kiplinga The Absent-Minded Beggar (1899) oraz Te Deum laudamus (1900) upamiętniające klęskę Burów w wojnie z Imperium Brytyjskim. Dzieło to zostało wykonane po raz pierwszy po śmierci autora (1902).
Sullivan został już za życia uznany za najwybitniejszego kompozytora brytyjskiego ery wiktoriańskiej. Za swe zasługi dla korony brytyjskiej został uhonorowany prestiżowymi nagrodami i odznaczeniami: 1876 otrzymał tytuł doktora honoris causa uniwersytetu w Cambridge, w 1879 — w Oksfordzie; w 1878 został kawalerem orderu Legii Honorowej, a w 1883 królowa Wiktoria nadała mu tytuł szlachecki.
W szerokich kręgach kompozytor kojarzony był głównie z twórczością operetkową. Największy sukces odniosła oparta na egzotycznym wątku operetka Mikado (1885), która w krótkim czasie obiegła sceny europejskie (w 1887 wystawiona w Warszawie, w 1888 we Lwowie). W operetkach Sullivana widoczne są wpływy wiedeńskich i paryskich wzorów tego gatunku. Wyróżnia je obecność efektownych partii solowych o ciekawym obliczu rytmicznym, wykazującym samodzielność w stosunku do tekstu słownego oraz znaczny udział pełnych temperamentu partii chóralnych. Sullivan dobrze opanował rzemiosło kompozytorskie, swobodnie posługiwał się konwencjonalną harmoniką i instrumentacją oraz elementami polifonii. Operując kameralnym brzmieniem ok. 30-osobowej orkiestry (jedynie w dziełach wokalno-instrumentalnych i orkiestrowych stosował obsadę wielkiej orkiestry symfonicznej) uzyskiwał sugestywne efekty kolorystyczne o znaczeniu ilustracyjnym (zastosowanie klarnetu basowego, rożka angielskiego, dzwonów). Część tych efektów służyła celom parodystycznym, podobnie jak obecne w operetkach Sullivana cytaty (i pseudocytaty) z utworów J.S. Bacha, G.F. Händla i innych. Sullivan wyzyskał tu zręcznie swą skłonność do eklektyzmu, cechującą już jego wczesne utwory, m.in. Koncert wiolonczelowy, bliski wzorom niemieckiej muzyki romantycznej pierwszej połowy XIX w., a później też utwory religijne, w których sięgał po wzory H. Purcella, J.S. Bacha, G.F. Händla, F. Schuberta, F. Mendelssohna; przykładem eklektyzmu Sullivana jest 7-częściowe The Festival Te Deum (1872), w którym kolejne ogniwa opracowywane są w rozmaitych konwencjach stylistycznych; Sullivan łączy tu tradycje muzyki barokowej o rozmaitej proweniencji z elementami XIX-wiecznej opery i operetki; fugowane kulminacje dzieła stanowią świadectwo mistrzostwa Sullivana w dziedzinie techniki kompozytorskiej.
Literatura: H.S. Wyndham Arthur Sullivan, Londyn 1903; B.W. Findon Sir Arthur Sullivan. His Life and Music, Londyn 1904, pt. Sir Arthur Sullivan and his Operas, 2. wyd. 1908; H.M. Walbrook Gilbert and Sullivan Opera, Londyn 1922; H.S. Wyndham Arthur Seymour Sullivan, Londyn 1926; A.H. Godwin Gilbert and Sullivan, Londyn 1926, przedr. Port Washington (Nowy Jork) 1969; H. Sullivan, N. Flower Sir Arthur Sullivan. His Life, Letters and Diaries, Londyn 1927, 2. wyd.1950; Th.F. Dunhill Sullivan’s Comic Operas. A Critical Appreciation, Londyn 1928; G. Hughes The Music of Arthur Sullivan, Londyn 1960; P.M. Young Sir Arthur Sullivan, Londyn 1971; R. Allen, G.R. D’Luhy Sir Arthur Sullivan. Composer and Personage, Nowy Jork 1975; J. Wolfton Sir Arthur Sullivan, Nowy Jork 1976; A. Jacobs Arthur Sullivan. A Victorian Musician, Oxford University Press 1984; M. Saremba Arthur Sullivan. Ein Komponistenlebem im viktorianischem England, Wilhelmshaven 1993; M. Ainger Gilbert and Sullivan/ A Dual Biography, Oxford University Press 2002; I. Bradley Lost Chords and Christian Soldiers. The Sacred music of Arthur Sullivan, Londyn 2013; B. Taylor Arthur Sullivan. A Musical Reappraisal, Routledge 2018; I. Bradley Arthur Sullivan. A Life of Divine Emollient, Oxford University Press 2021; https://sullivansociety.org.uk.
Sceniczne:
Ivanhoe, opera, libretto J. Sturgis wg W. Scotta, wyst. Londyn 1891
operetki:
Cox and Box or The Long-Lost Brothers, libretto F.C. Burnand wg J.M. Mortona, wyst. Londyn 1867
The Contrabandista or The Law of the Ladrones, libretto F. C. Burnand, wyst. Londyn 1867, wersja zrewid. pt. The Chieftain, wyst. Londyn 1894
Thespis or The Gods Grown Old, libretto W.Sch. Gilbert, wyst. Londyn 1871
Trial by Jury, libretto W.Sch. Gilbert, wyst. Londyn 1875
The Zoo, libretto B. Rowe (B.C. Stephenson), wyst. Londyn 1875
The Sorcerer, libretto W.Sch. Gilbert, wyst. Londyn 1877
HMS Pinafore or the Lass that Loved a Sailor, libretto W.Sch. Gilbert, wyst. Londyn 1878
The Pirates of Penzance or The Slave of Duty, libretto W.Sch. Gilbert, wyst. Nowy Jork 1879
Patience or Bunthorne’s Bride, libretto W.Sch. Gilbert, wyst. Londyn 1881
Iolanthe or The Peer and the Peri, libretto W.Sch. Gilbert, wyst. Londyn 1882
Princess Ida or Castle Adamant, libretto W.Sch. Gilbert wg A. Tennysona, wyst. Londyn 1884
The Mikado or The Town of Titipu, libretto W.Sch. Gilbert, wyst. Londyn 1885, wyst. polskie Warszawa 1887
Ruddigore or The Witch’s Curse, libretto W.Sch. Gilbert, wyst. Londyn 1887
The Yeoman of the Guard or The Merryman and his Maid, libretto W.Sch. Gilbert, wyst. Londyn 1888, wyst. polskie pt. Kapitan Wilson, Lwów 1889
The Gondoliers or The King of Barataria, libretto W.Sch. Gilbert, wyst. Londyn 1889, wyst. polskie Warszawa 1891
Haddon Hall, libretto S. Grundy, wyst. Londyn 1892
Utopia Limited or The Flowers of Progress, libretto W.Sch. Gilbert, wyst. Londyn 1893
The Grand Duke or The Statutory Duel, libretto W.Sch. Gilbert, wyst. Londyn 1896
The Beauty Stone, libretto A.W. Pinero, J. Cornyns Carr, wyst. Londyn 1898
The Rose of Persia or The Story-Teller and the Slave, libretto B. Hood, wyst. Londyn 1899
The Emerald Isle or The Caves of Carrig-Cleena, ukończ. E. German, libretto B. Hood, wyst. Londyn 1901
balety:
L’île enchantée, libretto H. Desplaces, wyst. Londyn 1864
Victoria and Merrie England, libretto C. Coppi, wyst. Londyn 1897
muzyka do sztuk teatralnych:
do sztuk W. Szekspira:
Burza, wyk. koncertowe Lipsk 1861, wersja zrewid. wyk. Londyn 1862, wyst. Manchester 1864
The Merchant of Venice, wyst. Manchester 1871
The Merry Wives of Windsor, wyst. Londyn 1874
Henry VIII, wyst. Manchester 1877, Macbeth, wyst. Londyn 1888
The Foresters, tekst A. Tennyson, wyst. Nowy Jork 1892
King Arthur, tekst J. Cornyns Carr, wyst. Londyn 1895
Instrumentalne:
orkiestrowe:
Overture d-moll, wyk. Londyn 1858, zaginiona
Rosenfest, uwertura, wyk. Lipsk 1860, zaginiona
Princess of Wales’s March, wersja na fortepian wyd. Londyn 1863
Procession March, wyk. Londyn 1863, wersja na fortepian wyd. Londyn 1863
Symfonia E-dur, wyk. Londyn 1866, pt. Irish Symphony wyd. Londyn 1915
In memoriam, uwertura, wyk. Norwich 1866, wyd. Londyn 1885
Koncert wiolonczelowy, wyk. Londyn 1866, zach. partia solowa, całość zrekonstruowali Ch. Mackerras i D. Mackie, wyd. Londyn 1986
Marmion, uwertura, wyk. Londyn 1867
Overture di ballo, wyk. Birmingham 1870, wyd. Londyn 1889
Imperial March, wyk. Londyn 1893, wersja na fortepian wyd. Londyn 1893
Wokalno-instrumentalne:
Kenilworth, maska, sł. H.E Chorley, wyk. Birmingham 1864, wyciąg fortepianowy wyd. Londyn 1865
The Prodigal Son, oratorium, sł. kompozytor wg Biblii, wyk. Worcester 1869, wyciąg fortepianowy wyd. Londyn 1869
On Shore and Sea, kantata, sł. T. Taylor, wyk. Londyn 1871, wyciąg fortepianowy wyd. Londyn 1871
Te Deum na sopran, chór i orkiestrę, wyk. Londyn 1872, partytura wyd. Londyn 1887
The Light of the World, oratorium, sł. kompozytor wg Biblii, wyk. Birmingham 1873, wyciąg fortepianowy wyd. Londyn 1873, wersja zrewid., wyciąg fortepianowy wyd. Londyn 1890
The Martyr of Antioch, oratorium, sł. W. Sch. Gilbert wg H.H. Milmana, wyk. Leeds 1880, partytura wyd. Londyn 1899
Ode for Opening of Colonial and Indian Exhibition na chór i orkiestrę, sł. A. Tennyson, wyk. Londyn 1886, wyciąg fortepianowy wyd. Londyn 1886
The Golden Legend, kantata, sł. J. Bennett wg H.W. Longfellowa, wyk. Leeds 1886, partytura wyd. Londyn 1886
Ode for Laying of Imperial Institute Foundation Stone, sł. L. Morris, wyk. Londyn 1887, wyciąg fortepianowy wyd. Londyn 1887
Te Deum na chór i orkiestrę, 1900, wyk. Londyn 1902, partytura wyd. Londyn 1902
***
17 anthems oraz 58 hymnów na chór
ponadto utwory kameralne, fortepianowe, pieśni solowe, duety i tria