Sullivan, Arthur

Sullivan [s’alyw^en] Sir Arthur Seymour, *13 V 1842 Lambeth (Londyn), †22 XI 1900 Londyn, angielski kompozytor i dyrygent. W latach 1854–57 śpiewał w chórze Chapel Royal, w 1856 otrzymał stypendium na studia w Royal Academy of Music w Londynie, gdzie był uczniem S. Bennetta, A. Leavy’ego i J. Gossa. W latach 1858–61 studiował w konserwatorium w Lipsku u J. Rietza (kompozycja), M. Hauptmanna (kontrapunkt) oraz I. Moschelesa i L. Plaidyego (fortepian). W Lipsku odniósł pierwszy sukces kompozytorski (wyk. 1861 muzyki do Burzy Szekspira).

Po powrocie do Londynu (1862) pracował jako organista, początkowo w kościele św. Michała, a w latach 1867–72 w kościele św. Piotra; napisał wówczas wiele utworów kościelnych, m.in. Te Deum na sopran, chór i orkiestrę (1872), upamiętniające powrót do zdrowia księcia Walii Alberta Edwarda. Został także mianowany organistą królewskiej opery Covent Garden. Tam w 1864 odbyła się premiera jego baletu L’Ile Enchantée, która przyniosła mu uznanie i otwarła drogę do prezentacji kolejnych kompozycji. W 1867 odbyła się publiczna premiera jednoaktowej farsy Sullivana Cox and Box do libretta F. C. Burnanda . W tym samym roku kompozytor przedstawił swoją pierwszą pełnospektaklową operetkę The Contrabandista (libretto F.C. Burnand).  W 1869 miała miejsce prezentacja oratorium The Prodigal Son na festiwalu chóralnym w Worcester. W kolejnych latach powstały dalsze dzieła wokalno-instrumentalne, a ze scenicznych operetki The Merchant of Venice (1871) i The Merry Wives of Windsor (1874). W 1875 otrzymał od młodego impresaria R. D’Oyly Carte’a zaproszenie do napisania operetki do libretta W.S. Gilberta Trial by Jury. We współpracy z Gilbertem powstały kolejne operetki, m.in. The Sorcerer (1877); H.M.S. Pinafore (1878); The Pirates of Penzance (1879); Patience (1881); Iolanthe (1882); Princess Ida (1884); The Mikado (1885); Ruddigore (1887); The Yeomen of the Guard (1888); The Gondoliers (1889). W tym czasie Sullivan komponował także dzieła kantatowo-oratoryjne, m.in. The Martyr of Antioch (1880, w 1898 przerobione na operę) i The Golden Legend (1886) oraz muzykę incydentalną, m.in. do sztuk Szekspira Henryk VIII i Makbet. Podejmował też działalność na innych polach: w latach 1875–77 kierował Glasgow Choral and Orchestral Union, w 1876–81 prowadził  National Training School for Music w Kensington (Londyn), od 1878 do 1879 był kierownikiem koncertów promenadowych Covent Garden, od 1880 kierownikiem Leeds Triennial Musical Festival, od 1885 do 1887 dyrygentem Philharmonic Society. Na inaugurację założonego przez R. D’Oyly Carte’a Royal English Opera House w Londynie skomponował operę seria Ivanhoe do libretta J. Sturgisa. Premiera odbyła się w 1891. Po roku English Opera House został odsprzedana innemu właścicielowi, a kontakty między Sullivanem, Gilbertem i Cartem się rozluźniły. W póxniejszych latach powstały jeszcze trzy operetki Sullivana do librett Gilberta: Utopia Limited (1893), The Chieftain (1894 – przeróbka Kontrabandzisty) i The Grand Duke (1896). Nie zyskały one jednak akceptacji publiczności, podobnie jak  skomponowana w 1894 The Beauty Stone (1898, libretto A. W. Pinero i J. C. Carr). Szczęśliwszy los spotkał ostatnią pracę sceniczną Sullivana The Rose of Persia, stworzoną do libretta B. Hooda. Ostatnie lata życia artysty były widownią jeszcze kilku sukcesów. Przyniosły je balet Victoria and Merrie England (1897) skomponowany dla uczczenia diamentowego jubileuszu królowej Wiktorii, kompozycja do poematu R. Kiplinga The Absent-Minded Beggar (1899) oraz Te Deum laudamus (1900) upamiętniające klęskę Burów w wojnie z Imperium Brytyjskim. Dzieło to zostało wykonane po raz pierwszy po śmierci autora (1902).

Sullivan został już za życia uznany za najwybitniejszego kompozytora brytyjskiego ery wiktoriańskiej. Za swe zasługi dla korony brytyjskiej został uhonorowany prestiżowymi nagrodami i odznaczeniami: 1876 otrzymał tytuł doktora honoris causa uniwersytetu w Cambridge, w 1879 — w Oksfordzie; w 1878 został kawalerem orderu Legii Honorowej, a w 1883 królowa Wiktoria nadała mu tytuł szlachecki.

W szerokich kręgach kompozytor kojarzony był głównie z twórczością operetkową. Największy sukces odniosła oparta na egzotycznym wątku operetka Mikado (1885), która w krótkim czasie obiegła sceny europejskie (w 1887 wystawiona w Warszawie, w 1888 we Lwowie). W operetkach Sullivana widoczne są wpływy wiedeńskich i paryskich wzorów tego gatunku. Wyróżnia je obecność efektownych partii solowych o ciekawym obliczu rytmicznym, wykazującym samodzielność w stosunku do tekstu słownego oraz znaczny udział pełnych temperamentu partii chóralnych. Sullivan dobrze opanował rzemiosło kompozytorskie, swobodnie posługiwał się konwencjonalną harmoniką i instrumentacją oraz elementami polifonii. Operując kameralnym brzmieniem ok. 30-osobowej orkiestry (jedynie w dziełach wokalno-instrumentalnych i orkiestrowych stosował obsadę wielkiej orkiestry symfonicznej) uzyskiwał sugestywne efekty kolorystyczne o znaczeniu ilustracyjnym (zastosowanie klarnetu basowego, rożka angielskiego, dzwonów). Część tych efektów służyła celom parodystycznym, podobnie jak obecne w operetkach Sullivana cytaty (i pseudocytaty) z utworów J.S. Bacha, G.F. Händla i innych. Sullivan wyzyskał tu zręcznie swą skłonność do eklektyzmu, cechującą już jego wczesne utwory, m.in. Koncert wiolonczelowy, bliski wzorom niemieckiej muzyki romantycznej pierwszej połowy XIX w., a później też utwory religijne, w których sięgał po wzory H. Purcella, J.S. Bacha, G.F. Händla, F. Schuberta, F. Mendelssohna; przykładem eklektyzmu Sullivana jest 7-częściowe The Festival Te Deum (1872), w którym kolejne ogniwa opracowywane są w rozmaitych konwencjach stylistycznych; Sullivan łączy tu tradycje muzyki barokowej o rozmaitej proweniencji z elementami XIX-wiecznej opery i operetki; fugowane kulminacje dzieła stanowią świadectwo mistrzostwa Sullivana w dziedzinie techniki kompozytorskiej.

Literatura: H.S. Wyndham Arthur Sullivan, Londyn 1903; B.W. Findon Sir Arthur Sullivan. His Life and Music, Londyn 1904, pt. Sir Arthur Sullivan and his Operas, 2. wyd. 1908; H.M. Walbrook Gilbert and Sullivan Opera, Londyn 1922; H.S. Wyndham Arthur Seymour Sullivan, Londyn 1926; A.H. Godwin Gilbert and Sullivan, Londyn 1926, przedr. Port Washington (Nowy Jork) 1969; H. Sullivan, N. Flower Sir Arthur Sullivan. His Life, Letters and Diaries, Londyn 1927, 2. wyd.1950; Th.F. Dunhill Sullivan’s Comic Operas. A Critical Appreciation, Londyn 1928; G. Hughes The Music of Arthur Sullivan, Londyn 1960; P.M. Young Sir Arthur Sullivan, Londyn 1971; R. Allen, G.R. D’Luhy Sir Arthur Sullivan. Composer and Personage, Nowy Jork 1975; J. Wolfton Sir Arthur Sullivan, Nowy Jork 1976; A. Jacobs Arthur Sullivan. A Victorian Musician, Oxford University Press 1984; M. Saremba Arthur Sullivan. Ein Komponistenlebem im viktorianischem England, Wilhelmshaven 1993; M. Ainger Gilbert and Sullivan/ A Dual Biography, Oxford University Press 2002; I. Bradley Lost Chords and Christian Soldiers. The Sacred music of Arthur Sullivan, Londyn 2013; B. Taylor Arthur Sullivan. A Musical Reappraisal, Routledge 2018; I. Bradley Arthur Sullivan. A Life of Divine Emollient, Oxford University Press 2021; https://sullivansociety.org.uk.