Senfl, Ludwig

Senfl [zenfl], Senfli, Sennfl, Senfil, Ludwig, *ok. 1486 (?) Bazylea (?), Zurych (?), † między 2 XII 1542 a 10 VIII 1543 Monachium (?), niemiecko-szwajcarski kompozytor czynny głównie w Austrii i Bawarii. Przypuszcza się, że był synem Bernharta Sanfly, muzyka pochodzącego z Fryburga Bryzgowijskiego, który w 1488 uzyskał obywatelstwo Zurychu. Senfl wspomina, że w 1496 został chłopcem-chórzystą w kapeli cesarza Maksymiliana I Habsburga. Już w 1497 zapewne zetknął się tu z H. Isaakiem, którego uczniem, kopistą i współpracownikiem był później przez wiele lat. Prawdopodobnie w latach 1500–04 studiował na uniwersytecie w Wiedniu. W 1504 powrócił do cesarskiej kantorii, która m.in. towarzyszyła Maksymilianowi w pobycie na sesji parlamentu w Konstancji (IV–VIII 1507). Senfl, wraz z Isaakiem, pozostał tu jeszcze rok lub dwa; mistrz stworzył wówczas, a Senfl kopiował pierwszą partię monumentalnego cyklu propriów zamówionego przez kapitułę katedralną. W 1508 Senfl jest nazwany klerykiem; być może otrzymał niższe święcenia. Do 1512 prawdopodobnie przebywał z Isaakiem we Włoszech. Utrzymywał w tym czasie kontakt z dworem cesarskim, ale nie figuruje na listach wypłat chórzystom, natomiast w 1513 zapewne wrócił do Wiednia, gdzie po śmierci Isaaca (1517) został – według własnych słów – jego następcą w roli nadwornego kompozytora. W 1512 E. Oeglin zamieścił pieśń Senfla w najstarszym zbiorze lieder, a w 1515 jego 2 frottole ukazały się w zbiorze drukowanym w Sienie. Po 1513 Senfl uczestniczył w zebraniach wiedeńskich humanistów, dyskutujących m.in. problem opracowania muzycznego antycznej poezji metrycznej, tworzył tego rodzaju dzieła i – ponieważ kwestia ta wzbudzała duże zainteresowanie w różnych krajach niemieckojęzycznych – zyskał sobie znaczną sławę.

Po śmierci Maksymiliana i rozwiązaniu jego dworu (1520) Senfl przez kilka lat daremnie ubiegał się o analogiczne do dawnego stanowisko na dworze cesarza Karola V. Początkowo przebywał w Augsburgu (tu przygotował do druku pierwszą niemiecką antologię flamandzkich i francuskich motetów, Liber selectarum cantionum… 1520, w której zamieścił też 6 własnych utworów 4-głosowych i jeden 6-głosowy), później podróżował, m.in. w 1521 do Wormacji i Linzu, w 1522 do Monachium, gdzie od 1523 osiadł do końca życia, obejmując posadę kompozytora na dworze księcia Bawarii, Wilhelma IV Wittelsbacha. Tu zorganizował jedną z najlepszych niemieckich kapel (sprowadzając wielu muzyków z dawnego zespołu cesarza Maksymiliana) i dbał o wysoki poziom jej repertuaru; nie pełnił jednak funkcji kapelmistrza. Poświęcał też nadal wiele pracy na przygotowanie do druku zbioru propriów H. Isaaca. Udoskonalał istniejące utwory i uzupełniał cykle o utwory nowe; jedna z wersji Choralis constantinus została jednak wydana dopiero ok. 10 lat po jego śmierci. Senfl działał na dworach katolickich i nie został protestantem, niemniej sympatyzował z Lutrem (przesyłał mu – na jego prośbę – specjalnie skomponowane utwory), a z lat 1526–40 zachowała się korespondencja świadcząca o ożywionych kontaktach z wybitnym luteraninem i melomanem, księciem Albrechtem Hohenzollernem, którego dwór w Królewcu często zaopatrywał w muzykę. Senfl zapewne należał do tych, którzy dążyli do pojednania wyznań, o czym może świadczyć motet skomponowany specjalnie na posiedzenie parlamentu zwołane w tym celu w 1530, Ecce quam bonum… („Oto jak dobrze i miło zamieszkać braciom pospołu”). Ostatnim dokumentem życia Senfla jest świadectwo opłacenia podatku za dom w Monachium, z datą 2 XII 1542; następnie podatek, 10 VIII 1543, opłaciła już wdowa po kompozytorze.

Senfl był uznany przez swoich współczesnych za najwybitniejszego kompozytora krajów niemieckojęzycznych, a opinię tę podtrzymała muzykologia XIX i XX w. Uważany jest za twórcę, który sprawił, że muzyka niemiecka w pełni przejęła styl i techniki kompozytorskie Josquina des Prés. Był to jednak w jego czasach styl konserwatywny; charakterystyczne, że kompozytor nie został zatrudniony na dworze Karola V, który wybrał m.in. N. Gomberta, niewiele młodszego a tworzącego w tym samym czasie muzykę prawdziwie nowoczesną. W tym konserwatywnym stylu Senfl pisał – dzięki swemu talentowi i wiedzy – dzieła wybitne. Większość jego utworów religijnych oparta jest na chorałowych cantus firmi umieszczonych zwykle w tenorze, czasem w sopranie, rzadko w basie. Cantus firmus bądź wyróżnia się w strukturze całości większymi wartościami, bądź jest rytmizowany i/lub zdobiony, a wówczas jego linia upodabnia się do linii innych głosów, prowadzonych bardzo samodzielnie, na ogół z dużym udziałem imitacji, choć niekiedy łączonych w pochody równoległych sekst lub decym; w 4-głosowej mszy L’homme armé wprowadza równocześnie dwa cantus firmi: chorał (w sopranie) i pieśń (w tenorze). Senfl chętnie wprowadzał kanony, w odniesieniu do cantus firmus lub nie; w sześciu 3–6-głosowych wersjach utworu Laudate Dominum połączył 3-głosowy kanon z techniką potrójnego kontrapunktu. Często stosował konstrukcje prawie kanoniczne, a w ramach przeimitowania imitację swobodniejszą. W dwu mszach posłużył się techniką parodii. Na wzór Josquina stosunkowo często wprowadzał w utworach wyraźne kadencje, kontrastując oddzielone nimi cząstki pod względem obsady (pełna – dwugłos lub dialog par głosów) lub faktury (imitacja – homorytmia). Homorytmię traktuje też jako środek podkreślania ważnych słów (noema), a nieobce są mu i inne środki wyrażające i ilustrujące tekst.

Widoczna w łacińskiej muzyce religijnej Senfla troska o uwypuklenie treści i formy tekstu cechuje również jego lieder, do których wiersze niejednokrotnie sam układał. Pod względem liczby i jakości stanowią one najważniejszy korpus niemieckiej pieśni tenorowej. W. Seidel wyróżnia wśród nich opracowania 70 melodii ludowych i 159 dworskich (die Hofweisen), przy czym z tych drugich tylko ok. 40 było już wcześniej znanych, a ok. 120 Senfl stworzył sam. W opracowaniach kompozytor stosował wszystkie ważniejsze techniki niderlandzkie: rozmaicie wprowadzany cantus firmus (też migrans), kanony, podział struktury na grupy głosów, łączenie różnych gotowych melodii (dwa cantus firmi, quodlibet), imitacje swobodne na mniejszą i dużą skalę, zestawianie różnych rodzajów menzury – a z drugiej strony proste akordowe struktury taneczne w trójmiarze. Dwa ostatnie zabiegi spotyka się tylko w opracowaniach pieśni ludowych; tu również proporcje liczbowe między grupami o różnej fakturze są mniej więcej wyrównane, natomiast w pieśniach dworskich zdecydowanie dominuje faktura 4-głosowa z cantus firmus w tenorze (ponad 110 utworów), a odstępstwa polegające na zwiększeniu liczby głosów lub umieszczeniu cantus firmus w innym głosie są wyjątkami. Łącząc środki wypracowane przy prozie łacińskiej z melodyką ukształtowaną pod wpływem poezji niemieckiej, Senfl stworzył i utrwalił nowe jakości stylistyczne.

Literatura: H.J. Moser Instrumentalismen bei Ludwig Senfl, w: Musikwissenschaftliche Beiträge: Festschrift für Johannes Wolf zu seinem 60. Geburtstage, red. W. Lott i in., Berlin 1929 (zawiera 3 lieder z głosami instrumentalnymi); A. Koczirz Die Auflösung der Hofmusikkapelle nach dem Tode Kaiser Maximilians I, „Zeitschrift für Musikwissenschaft” XIII, 1930–31; H. Schweiger Archivalische Notizen zur Hofkantorei Maximilians I., „Zeitschrift für Musikwissenschaft” XIV, 1931/32; O. zur Nedden Zur Geschichte der Musik am Hofe Kaiser Maximilians I, „Zeitschrift für Musikwissenschaft” XV, 1932/33; A.-E. Cherbuliez Zur Kontroverse über die Herkunft von Ludwig Senfl, „Acta Musicologica” V, 1933; E. Löhrer Die Messen von Ludwig Senfl. Stilkritischer Beitrag zur Geschichte des polyphonen Messordinariums um 1500, Zurych 1938; H. Birtner Sieben Messen von Ludwig Senfl, „Archiv für Musikforschung” VII, 1942; W. Gerstenberg Motetten- und Liedstil bei Ludwig Senfl, w ks. kongr. w Bazylei 1949, wyd. Kassel 1951; G. Reichert Die Preces primariae-Register Maximilians I. und seine Hofkapelle um 1508, „Archiv für Musikwissenschaft” XI, 1954; E.J. Dreyer Ludwig Senfls melodische Arbeit und ihre Tradition, dysertacja, Universität Leipzig, 1958; W. Gerstenberg Senfliana, w: Festschrift Helmuth Osthoff, red. L. Hoffmann-Erbrecht i H. Hucke, Tutzing 1961 (zawiera kanon 4-głosowy Manet alta mente); M. Bente Neue Wege der Quellenkritik und die Biographie Ludwig Senfls, Wiesbaden 1968; W. Seidel Die Lieder Ludwig Senfls, „Neue Heidelberger Studien zur Musikwissenschaft” II, Berno 1969; A. Dunning Die Staatsmotette 1480–1555, Utrecht 1970; W. Gerstenberg Das Alleluja in Senfls Propriumkompositionen, w: Studies in Renaisance and Baroque Music in Honor of Arthur Mendel, red. R.L. Marshall, Kassel 1974; E. Darbellay La musiqv à la cour de Maximilien I (1450–1519), „Schweizerische Musikzeitung und Sängerblatt” CXVIII, 1978; A.M. Cummings Bemerkungen zu Isaac Motette „Ave ancilla trinitatis” und Senfls Lied „Wolauf, wohlauf”, „Die Musikforschung” XXXIV, 1981; H. Hell Senfls Hand in den Chorbüchern der Bayerischen Staatsbibliothek, „Augsburger Jahrbuch für Musikwissenschaf” IV, 1987; L. Hoffman-Erbrecht Stufen der Rezeption des niederländischen Stils in der deutschen Musik der Dürerzeit, w: Florilegium musicologicum. Hellmut Federhofer zum 75. Geburtstag, red. Ch.-H. Mahling, Tutzing 1988; R.M. Hoffmann A Theory of Musical Tension in Renaissance Music. A Study of Early Sixteenth-Intury German Polyphony, dysertacja, University of Ketucky, 1994; A. Lindner Non moriar sed vivam. Luther, Senfl und die Reformation des Hochstifts Naumburg-Zeitz, „Jahrbuch für Liturgik und Hymnlogie” XXXVI, 1997. A. Heinzel Orlando di Lasso und die Münchner Salve Regina-Tradition, „Musik in Bayern” LV, 1998; R. Birkendorf Anmerkungen zur mitteldeutschen Senfl-„Rezeption” in der ersten Hälfte des 16. Jahrhunderts, w: Traditionen in der mitteldeutschen Musik des 16. Jahrhunderts, red. J. Heidrich i U. Konrad, Göttingen 1999; O. Kongsted Ludwig Senfl’s „Luther-motetter”. En forskningsberetning, „Fund og Forskning” XXXIX, 2000; R. Wagner Oettinger Ludwig Senfl and the Judas Trope: Composition and Religious Toleration at the Bavarian Court, „Early Music History” XX, 2001; F. Körndle Der „tägliche Dienst” der Münchner Hofkapelle im 16. Jahrhundert, „Trossinger Jahrbuch für Renaissancemusik” I, 2001; R. Birkendorf Die Musikmanuskripte Lucas Wagenrieders. Arbeiten eines Kopisten in der Umgebung Ludwig Senfls, w: Musikalische Quellen – Quellen zur Musikgeschichte. Festschrift Martin Staehelin zum 65. Geburtstag, red. U. Konrad, Göttingen 2002; D. Haberl „CANON. Notate verba, et signate mysteria” – Ludwig Senfls Rätselkanon “Salve sancta parens”, Augsburg 1520. Tradition – Auflösung – Deutung, „Neues Musikwissenschaftliches Jahrbuch” XII, 2004; B. Lodes i M. Miller Hic jacet Ludevicus Fenfflius. Neues zur Biographie von Ludwig Senfl, „Die Musikforschung” LVIII, 2005; B. Lodes Ludwig Senfl and the Munich Choirbooks – The Emperor’s or the Duke’s?, w: Die Münchner Hofkapelle des 16. Jahrhunderts im europäischen Kontext, red. T. Göllner i B. Schmid, Monachium 2006; A.K. Gilbert Heinrich Isaac, Ludwig Senfl, and a Fugal Hexachord, w: Canons and Canonic Techniques, 14th–16th Centuries: Theory, Practice, and Reception History, red. K. Schiltz i B.J. Blackburn, Leuven 2007; M. Stanyon Pervasive Imitation in Senfl’s „Ave Maria … Virgo Serena”: Borrowing from Josquin in Sixteenth-Century Augsburg, w: Identity and Locality in Early European Music, 1028–1740, red. J. Stoessel, Farnham 2009; S. Gasch Hic jacet … Isaci discipulus – Heinrich Isaac als Lehrer Ludwig Senfls, w: Heinrich Isaac, red. U. Tadday, Monachium 2010; A. Lindmayr-Brandl Magic Music in a Magic Square. Politics and Occultism in Ludwig Senfl’s Riddle Canon „Salve sancta parens”, „Tijdschrift van de Koninklijke Vereniging voor Nederlandse Muziekgeschiedenis” LX, 2010; A. Lindmayr-Brandl Ein Rätselkanon für den Salzburger Erzbischof Matthäus Lang: Ludwig Senfls „Salve sancta parens”, w: Klang-Quellen: Festschrift für Ernst Hintermaier zum 65. Geburtstag, red. L.E. Laubhold i G. Walterskirchen, Monachium 2010; N. Schwindt Der Text zu einem bisher textlosen Lied Ludwig Senfls, „Die Musikforschung” LXIII, 2010; S. Gasch Beyond Munich: Senfl’s Propers in Prints and Manuscripts, w: Heinrich Isaac and Polyphony for the Propers of the Mass in the Late Middle Ages and the Renaissance, red. D.J. Burn i S. Gasch, Turnhout 2011; A. Gilbert Ludwig Senfl’s Sancte pater divumque and his Musical Patrimony, w: The Motet around 1500. On the relationship of imitation and text treatment, red. T. Schmidt-Beste, Turnhout 2012; M. de Schepper Ein Musikbuch für Martin Luther. Das Brüsseler Exemplar von Ludwig Senfls „Magnificat octo tonorum”, „Monte Artium” IV, 2012; Senfl-Studien 1, red. S. Gasch, B. Lodes, i S. Tröster, Tutzing, 2012; I. M. Groote Ludwig Senfl. Zwischen Memoria, Markt und Musenkult, w: Hundertachtundneunzigstes Neujahrsblatt der Allgemeinen Musikgesellschaft Zürich auf das Jahr 2014, Winterthur 2013; Senfl-Studien 2, red. S. Gasch i S. Tröster, Tutzing 2013; S. Tröster Kontrafaktur und Medienwechsel: Ludwig Senfl, Hans Ott und Georg Forster, „Die Tonkunst” VIII, 2014; S. Tröster Stilregister der mehrstimmigen Liedkomposition in der ersten Hälfte des 16. Jahrhunderts und die Liedsätze Ludwig Senfls, dysertacja, Universität Wien, 2015; Senfl-Studien 3, red. S. Gasch, B. Lodes i S. Tröster, Wiedeń 2018; N. Schwindt Maximilians Lieder, Kassel 2018; S. Tröster Senfls Liedsätze – Klassifikation und Detailstudien eines modellhaften Repertoires, Wiedeń 2019; B. Lodes Die Rezeption von Ludwig Senfls „Nisi Dominus”-Kompositionen im Kontext der Psalmauslegungen Martin Luthers, w: Musik und Reformation – Politisierung, Medialisierung, Missionierung, red. C. Wiesenfeldt i S. Menzel, Paderborn 2020; S. Tröster Zwischen Vereinnahmung und Gestaltungswille – Ludwig Senfl und der Musikhunger der Reformation, „Troja. Jahrbuch für Renaissancemusik” XVI, 2021.