Scheidt, Samuel

Scheidt [szajt] Samuel, ochrzczony 3 XI 1587 Halle, †24 III 1654 Halle, niemiecki kompozytor i organista. Do przyjaciół jego rodziców należeli organiści W. Eisentraut i S. Kramer oraz budowniczy organów H. Compenius młodszy. Dwaj bracia Scheidt, Gottfried (1593–1661) i Christian (1600–po 1628), byli muzykami i organistami, Gottfried również kompozytorem. Scheidt uczęszczał do gimnazjum w Halle, gdzie w latach 1604–07 (lub 1603–08) był organistą w kościele św. Maurycego. W 1607 lub 1608 wyjechał do Amsterdamu i tam studiował muzykę u J.P. Sweelincka. W 1609 powrócił do Halle i został dworskim organistą przy nowo mianowanym administratorze miasta, margrabim Christianie Wilhelmie von Brandenburg. Wkrótce stał się bardzo znanym muzykiem, zapraszanym do ważnych przedsięwzięć muzycznych.

W 1618 wraz z H. Schützem i M. Praetoriusem otrzymał zadanie wprowadzenia muzyki w stylu koncertującym do repertuaru kapeli przy katedrze w Magdeburgu. W 1619 w obecności M. Praetoriusa, H. Schütza i J. Stadena dał recital na nowo wybudowanych organach w Bayreuth. W 1619 został kapelmistrzem dworskiej kapeli wokalno-instrumentalnej, współpracował też z chórem miejskiego gimnazjum w zakresie muzyki kościelnej. W tym czasie opublikował pierwsze zbiory utworów religijnych, m.in. dedykowany Christianowi Wilhelmowi Cantiones sacrae. Lata 1620–25 obfitowały w ważne dokonania artystyczne na czele z 3-częściową Tabulatura nova. Scheidt jako znawca w dziedzinie konstrukcji organów wielokrotnie uczestniczył w ekspertyzach nowo budowanych instrumentów. W 1625 z powodu wojny 30-letniej Christian Wilhelm opuścił Halle, a kapela uległa rozproszeniu. Aby zatrzymać sławnego muzyka, miasto utworzyło specjalnie dla niego funkcję dyrektora muzyki przy Marktkirche, którą objął w V 1628. Scheidt zreformował formy działalności muzyków miejskich, troszczył się o zasoby nut i instrumenty, wypracował nowe zasady funkcjonowania chóru gimnazjalnego, wydatnie poszerzył repertuar muzyki kościelnej o dzieła w stylu koncertującym, w tym również o utwory własnego autorstwa. W 1630 z powodu konfliktu z rektorem miejskiego gimnazjum utracił posadę i przez pewien czas pozostawał bez pracy. W 1638, nowy rządca miasta, książę August von Sachsen ponownie powołał Scheidta na kapelmistrza reaktywowanej kapeli dworskiej. Kompozytor dedykował Augustowi LXX Symphonien auff Concerten-manir. Ostatni zbiór z jego utworami Tabulatur-Buch ukazał się w 1650. Scheidt miał wielu uczniów, z których najbardziej znanym był A. Krieger.

Scheidt jest jednym z najwybitniejszych przedstawicieli muzyki niemieckiej 1. połowy XVII w. Jego twórczość kompozytorska obejmuje dwa główne gatunki: muzykę instrumentalną oraz wokalną i wokalno-instrumentalną muzykę religijną. Zachowało się ok. 700 jego kompozycji, z których wiele jednak zaginęło (ok. 170 koncertów kościelnych, ok. 30 utworów organowych i ok. 80 kompozycji reprezentujących muzykę zespołową).

Najważniejsze znaczenie w dorobku kompozytorskim Scheidta mają jego dzieła na instrumenty klawiszowe. Centralne miejsce zajmuje obszerna 3-częściowa Tabulatura nova, w której Scheidt zerwał z tradycyjnym zapisem niemieckiej tabulatury organowej wprowadzając notację typową dla włoskiej partytury instrumentalnej z osobnymi pięcioliniami dla poszczególnych głosów. Zbiór odznacza się dużą różnorodnością form i technik kompozytorskich. W części 1 i 2 kompozytor zamieścił wariacje, fugi, fantazje, canzony, kompozycje w manierze echa i kanony. Dominują cykle wariacyjne, oparte zarówno na melodiach kościelnych oraz świeckich. W wariacjach zbudowanych na melodiach chorału protestanckiego chorałowy cantus firmus, utrzymany w dłuższych wartościach nutowych, cytowany jest najczęściej w jednym głosie (w poszczególnych wariacjach), głosy kontrapunktujące natomiast poruszają się w znacznie drobniejszych wartościach rytmicznych; kompozytor często wprowadzał progresję i formuły typowo instrumentalne, okazjonalnie nawiązując do melodyki cantus firmus. Na cykl składają się wariacje 2-, 3- i 4-głosowe powodując urozmaicenie formy całej kompozycji. Cechy fakturalne wskazują, że Scheidt pisał z myślą o organach wyposażonych w 2 manuały i pedał. Wariacje oparte na tematach świeckich (tańce niderlandzkie, francuskie, angielskie) stanowią inny typ formy wariacyjnej. Cantus firmus jest często ozdabiany i sytuowany w głosie najwyższym, faktura zaś przybiera bardziej homofoniczny kształt. Charakterystycznym zjawiskiem jest tu ustawiczna intensyfikacja przebiegów rytmicznych, dokonywana przez rozdrabnianie wartości nutowych, prowadząca do kulminacji w postaci finałowego odcinka utrzymanego w takcie trójdzielnym. W odróżnieniu od opracowań chorałowych, wariacje ze świeckimi cantus firmus mogą być wykonywane na instrumencie 1-manuałowym (pozytyw, klawesyn, klawikord). W fugach, spokrewnionych z wielotematowym ricercarem i przyjmujących często rozbudowaną 3-częściową formę, kompozytor operował gęstą fakturą kontrapunktyczną, stosował augmentacje i dyminucje tematów, dążył do spotęgowania akcji rytmicznej. Fantazje chorałowe mają konstrukcję wzorowaną na motecie chorałowym, rozwijaną jako następstwo przeprowadzeń imitacyjnych kolejnych odcinków melodii chorału.

W części 3. Tabulatura nova znajduje się wyłącznie muzyka organowa o liturgicznym przeznaczeniu: opracowania melodii części mszalnych Kyrie, Gloria, Credo i psalmu na komunię Jesus Christus, unser Heiland (początki formy protestanckiej mszy organowej), ujęcia hymnów łacińskich, kantyku Magnificat i innych śpiewów. Obok wariacji chorałowych analogicznych do utworów z poprzednich części zbioru pojawiają się tu kompozycje, w których chorałowy cantus firmus łączy się z techniką kanonu, kontrapunktem podwójnym i masywną fakturą polifoniczną przy zastosowaniu podwójnego pedału, tj. dwugłosu klawiatury nożnej (opracowanie Benedicamus). Scheidt wykazywał predylekcję do kształtowania kanonów w wyszukany sposób (m.in. kanony w inwersji, kanony z cantus firmus). Niektóre zamieścił w części 1. Tabulatura nova, inne zachowały się w rękopisach. Na ogół są to kompozycje służące bardziej celom dydaktycznym aniżeli użytkowym. Organową spuściznę Scheidta dopełnia Tabulatur-Buch z 4-głosowymi opracowaniami chorału protestanckiego w stylu kancjonałowym, nawiązującymi do utworów z wcześniejszego Cantional oder Gesangbuch J.H. Scheina.

Twórczość Scheidta przeznaczona na zespoły instrumentalne zachowała się tylko w niewielkiej części; są to 4- i 5-głosowe tańce suitowe (pawana, galiarda, allemande, courante), canzony i 1 intrada, przeznaczone głównie na wiole i skrzypce, czasem na inne instrumenty (np. kornety), oraz basso continuo. W utworach tych kompozytor skłaniał się do faktury homorytmicznej, na gruncie 5-głosu stosując niekiedy efekty typowe dla muzyki 2-chórowej.

Bardzo ważną część spuścizny kompozytorskiej Scheidta tworzą także dzieła wokalne i wokalno-instrumentalne. W Cantiones sacrae znajdują się 8-głosowe motety 2-chórowe do tekstów łacińskich i niemieckich, napisane na 2 równe chóry (CATB) albo na chór wyższy (2CAT) i niższy (AT2B). Styl motetów wynika ze skrzyżowania tradycji niemieckiej, wpływów J.P. Sweelincka i włoskiego concertato w kształcie, jaki rozpowszechnił w Niemczech M. Praetorius. Niemal połowę dorobku kompozytorskiego w tym zakresie stanowią opracowania chorału protestanckiego. Są to albo opracowania jedynie pierwszej zwrotki chorału, zaczynające się na sposób motetowy, w dalszym zaś przebiegu rozwijane techniką 2-chórową (z efektami echa), albo formy per omnes versus, w których kolejne strofy chorału, ujmowane na wzór oryginalnych wariacji chorałowych, otrzymują kontrapunktyczne opracowanie z długonutowym cantus firmus w 2-, 3- i 4-głosowej strukturze, z 8-głosowym, homorytmicznym zakończeniem utrzymanym w rytmice trójdzielnej. W innych motetach niemieckich za podstawę posłużyły teksty biblijne w tłumaczeniu M. Lutra (m.in. 5 psalmów); muzyka wyróżnia się tu ekspresją, malarstwem dźwiękowym, wielorakimi kontrastami. W drugim zbiorze, Pars prima concertuum sacrorum, niemal w całości łacińskojęzycznym, już wyraźnie zaznaczają się elementy stylu koncertującego; pojawiają się basso continuo, instrumentalne sinfonie i ritornele, utwory małogłosowe z basso cotinuo. Najdobitniej styl koncertujący prezentują dzieła z 4-częściowego zbioru Geistliche Concerte, będące na ogół koncertami małogłosowymi z basso ontinuo opartymi na chorale protestanckim. Utwory te prowadzą już wprost do kantaty chorałowej, jednej z głównych i najważniejszych form protestanckiej muzyki kościelnej w Niemczech. Dorobek w zakresie koncertów małogłosowych dopełniają kompozycje na 2 głosy i basso continuo do tekstów zaczerpniętych ze Starego Testamentu opublikowanych w Liebliche Kraffi-Blümlein.

Język muzyczny Scheidta, wyrosły ze zdobyczy angielskich wirginalistów i J.P. Sweelincka, rodzimej tradycji polifonicznej związanej z opracowaniami chorałowymi oraz osiągnięć kompozytorów włoskich w sferze stile moderno, cechuje kilka wyrazistych właściwości stylistycznych, m.in. technika wariacyjna oparta na typowo instrumentalnych formułach rytmiczno-melodycznych, traktowanych wedle mechanistycznej zasady kształtowania struktury muzycznej opartej na wielokrotnych powtórzeniach motywów oraz eksponowanie techniki koncertowania na gruncie wszystkich form muzyki wokalnej i wokalno-instrumentalnej, zacierające różnice między motetem a koncertem, dziełami a cappella, utworami małogłosowymi i wielkoobsadowymi. W organowych wariacjach chorałowych Scheidt ukazał nowe możliwości łączenia cantus firmus z kształtowaną na sposób ściśle instrumentalny, precyzyjnie zorganizowaną tkanką kontrapunktów, toteż uważa się go za inicjatora i głównego przedstawiciela północnoniemieckiej szkoły muzyki organowej, zajmującego wraz z J.H. Scheinem i H. Schützem centralne miejsce w muzyce niemieckiej wczesnego baroku.

Literatura: K.-P Koch Verzeichnis der Werke Samuel Scheidts, Halle 1989; C. Mahrenholz Samuel Scheidt. Sein Leben und sein Werk, Lipsk 1924; R. Hünicken Samuel Scheidt. Ein althallischer Musikus, Halle 1934; E. Gessner Samuel Scheidts geistliche Konzerte. Ein Beitrag zur Geschichte der Gattung, Berlin 1961; Scheidt. Wirkungskreis, Persönlichkeit, ks. kongresu w Halle 1987, red. G. Richter, Halle 1989; C. Mahrenholz Der 3. Band von Samuel Scheidts Tabulatura Nova 1624 und die Gottesdienstordnung der Stadt Halle, „Die Musikforschung” I, 1948; A. Adrio Zu Samuel Scheidts Vokalmusik, „Musik und Kirche” XXIV, 1954; C. Mahrenholz Samuel Scheidt und die Orgel, „Musik und Kirche” XXV, 1955; W. Braun Samuel Scheidts Bearbeitungen alter Motetten, „Archiv für Musikwissenschaft” XIX–XX, 1962–63; W. Stolze Die drei grossen S (Schütz, Schein, Scheidt) oder War Samuel Scheidt ein musikalischer Reaktionär?, „Musik und Kirche” LII, 1982; J. Dahlberg In gratiam Organistarum. Zur Tabulatura nova 1624 des Samuel Scheidt (1587–1654), „Musica sacra” CVII, 1987; W. Stolze Samuel Scheidt (1587–1654), „Musik und Kirche” LVII, 1987; S.P. Dirksen Der Umfang des handschriftlich überlieferten Clavierwerkes von Samuel Scheidt, Schützjb XIII, 1991; K.-P. Koch Samuel Scheidt als Orgelgutachter, „Musik und Kirche” LXII, 1992; K.-P Koch Samuel Scheidts Missa brevis super Motetto „Herr unser Herrscher” SSWV 83 und ihre motettischen Vorlagen SSWV 82 und SSWV 217–218. Die Danziger Quelle Ee 2015, w: Musica Baltica. Im Umkreis des Wandels – von den cori spezzati zum konzertierenden Stil, red. D. Szlagowska, Gdańsk 2004.