Sarti, Giuseppe

Sarti, Sardi, Giuseppe, ochrzcz. 1 XII 1729 Faenza, †28 VII 1802 Berlin, włoski kompozytor. Uczył się początkowo u F.A. Vallottiego w Padwie, a następnie co najmniej od 1739 u G.B. Martiniego w Bolonii. W latach 1748–52 był organistą katedry w Faenzy, tamże w 1752 został dyrektorem teatru, w którym wystawił swoją pierwszą operę – Pompeo in Armenia. Od XII 1752 był kapelmistrzem trupy operowej P. Mingottiego, z którą pod koniec 1753 wyjechał do Kopenhagi, w latach 1755–75 (z przerwą w latach 1765–68) kapelmistrzem duńskiego dworu królewskiego, a także przez pewien czas (do 1763 i w latach 1770–75) dyrektorem włoskiego teatru operowego, w którym wystawił ponad 20 swoich oper seria. W 1765 wyjechał do Włoch po nowych śpiewaków dla opery; we Włoszech pozostał do 1767. W latach 1766–67 pełnił funkcję maestro di coro w Ospedale della Pietà w Wenecji. Z tego okresu pochodzi kilka jego oper poważnych oraz intermezzo La giardiniera brillante. W 1768 wyjechał ponownie do Kopenhagi i podjął działalność muzyczną na dworze królewskim. Zdymisjonowany w 1775 z powodu uwikłania w intrygi polityczne wrócił do Włoch. W latach 1775–79 był dyrektorem Conservatorio dell’Ospedaletto w Wenecji; w 1779 wygrał konkurs na objęcie posady kapelmistrza katedry w Mediolanie (napisał 8-głosową mszę ku czci Najświętszej Marii Panny, patronki katedry) i umocnił swoją pozycję wśród znanych włoskich kompozytorów, a jego opery stały się w następnych latach popularne w całej Europie (m.in. Giulio Sabino i Fra i due litiganti il terzo gode). W 1784 wyjechał do Petersburga na zaproszenie Katarzyny II dla objęcia stanowiska kapelmistrza kapeli carskiej po G. Paisiellu. Po drodze zatrzymał się w Wiedniu, gdzie poznał W.A. Mozarta, który fragment (temat z arii Come un agnello) wystawionej wówczas w Wiedniu opery Fra i due litiganti il terzo gode zacytował później w finale Don Giovanniego. Sarti nie docenił kwartetów Mozarta KV 421 i KV 465, dedykowane J. Haydnowi, i w swoim Esame acustico… wytknął mu liczne „barbaryzmy”.

Sarti przebywał w Rosji do 1801. Pod jego kierownictwem opera włoska w Petersburgu wydatnie podniosła poziom artystyczny. Dużym uznaniem cieszyła się opera komiczna Sartiego I finti eredi oraz seria Armida e Rinaldo, jednak już w 1786 kompozytor przeniesiony został na służbę do G. Potiomkina i prowadził jego kapelę w Priczernomoriu. W tym czasie pisał opery zarówno do tekstów włoskich jak i francuskich, niemieckich oraz rosyjskich. Współpracował z W. Paszkiewiczem i C. Canobbim, komponując muzykę do dramatu Naczalnoje uprawlenije Olega do tekstu Katarzyny II; petersburska premiera w 1790 stała się wydarzeniem sezonu. Dla carskiego chóru Sarti napisał kilka oratoriów oraz Te Deum, upamiętniające zdobycie w 1788 twierdzy Oczaków przez wojska rosyjskie pod dowództwem G. Potiomkina w wojnie z Turcją, i requiem pamięci króla Ludwika XVI. W 1791 zaplątany w kolejną intrygę Sarti odsunięty został od życia dworskiego; wyjechał wówczas na Ukrainę do dóbr Potiomkina w Jekatierynosławiu, gdzie założył renomowaną szkołę śpiewu. W 1793 ponownie zaakceptowany przez carycę został dyrektorem konserwatorium w Petersburgu. Działalność pedagogiczna, w ramach której usiłował przeszczepić na grunt rosyjski model edukacji stosowany we Włoszech, prowadził do końca swojego pobytu w Rosji. W tym czasie wynalazł też aparat do obliczania częstotliwości dźwięku, a w 1796 wprowadził standaryzację tonu odniesienia w orkiestrze na poziomie a¹ o częstotliwości 436 Hz (tzw. petersburski kamerton). W 1801 podjął podróż powrotną do Włoch. Przerwał ją w Berlinie (odwiedził córkę, żonę dworskiego kapelmistrza N. Mussiniego), gdzie zmarł nagle i pochowany został w kościele św. Jadwigi. Do licznych uczniów Sartiego należał m.in. L. Cherubini.

Sarti należał do najwybitniejszych twórców operowych pokolenia bezpośrednio poprzedzającego okres działalności W.A. Mozarta. Cieszył się uznaniem w wielu krajach, przede wszystkim we Włoszech, Austrii (zarówno w Wiedniu jak i w Esterházie, gdzie z inicjatywy J. Haydna wystawiono 6 jego oper), Danii oraz Rosji, a jego dzieła osiągały rekordową, jak na 2. poł. XVIII w., liczbę inscenizacji w całej Europie (Medonte ponad 30, Giulio Sabino ponad 20). Szczególne miejsce przypada w dorobku scenicznym Sartiego operom buffa (dla których używał określenia dramma giocoso, sugerując przynajmniej częściowe odejście od tradycji commedia dell’arte) – Fra i due litiganti il terzo gode (do 1790 wystawione ponad 60 razy w Wiedniu) i Le gelosie villane. Działając w różnych kręgach kulturowych i językowych Europy Sarti przyczynił się do rozpropagowania włoskiej opery seria i buffa. Otwarty na innowacje w muzyce operowej zagranicznych ośrodków, sięgał jednocześnie m.in. do rozwiązań Ch.W. Glucka, np. w napisanej dla teatru w Parmie operze Alessandro e Timoteo. Pod wpływem panującej na dworze w Petersburgu mody na muzykę francuską zwiększył udział chóru (niekiedy powiązanego z baletem) w dramaturgii dzieła. W porównaniu ze stereotypem formalnym ówczesnej opery włoskiej wzrosła w operach Sartiego także ilość ansambli: kwartetów (np. w II akcie Fra i due litiganti il terzo gode), kwintetów (w II akcie I finti eredi), a nawet sekstetów, często też kompozytor rozpoczynał operę od sceny zespołowej (np. w Mitridate a Sinope). Zarówno ansamble, chóry, jak i muzyka czysto instrumentalna uwypuklają element widowiskowy opery (sceny balowe, burza, wybuch wulkanu, katastrofa morska, zjawiska nadprzyrodzone, sceny rytualne itp.), na który z biegiem czasu Sarti kładł coraz większy nacisk (np. w II akcie opery Nitteti kontrapunktujący sekstet, podkreślający grozę burzy lub w Vologeso muzyka instrumentalna, obrazująca scenę bitewną). Do niektórych oper, np. Castore e Polluce, Alessandro e Timoteo), wprowadził także sceny baletowe.

Typową dla opery włoskiej dominację arii zastąpiło w późniejszych operach Sartiego płynne następstwo recytatywów, ariosa (albo zwięzłej cavatiny), partii zespołowej lub chóru. Monotonię arii kompozytor przełamywał niekiedy wtrąceniami partii innej postaci scenicznej. Powtórzenia w ariach da capo al segno często poddawane były modyfikacjom. Dało to w efekcie 2- i 4-cz. formę przekomponowaną lub rondową ze zmianami tempa w epizodach, podkreślającymi zmiany

nastroju tekstu słownego. W operach seria Sarti obok typowo włoskich arii o charakterze brawurowym czy bogatej ornamentyce wprowadzał także nasyconą liryzmem deklamację. Dla celów ekspresyjnych wykorzystywał środki modalne, tonalne i harmoniczne, a szczególnie chromatykę. Do najciekawszych przedsięwzięć artystycznych Sartiego należy Naczalnoje uprawlenije Olega, opera stworzona na wzór dramatu starogreckiego. W uwerturze, antraktach i partiach chóralnych nawiązuje ona do rosyjskiej muzyki ludowej, zapowiadając tym samym wraz z podejmowaną tematyką rozwój rosyjskiej opery narodowej.

W muzyce religijnej Sarti łączył kontrapunktowy styl kościelny ze środkami muzycznymi opery. Na przykład we wczesnym oratorium La sconfitta de’ Cananei (do anonimowego tekstu w stylu Metastasia) silniej rozwinięty został pierwiastek dramatyczny, niż narracyjny. Funkcję opisowego komentarza przejmuje natomiast często orkiestra w długich wstępach do części wokalnych. Missa solemnis Es-dur uwzględnia mediolańską tradycję śpiewu ambrozjańskiego, którego liczne fragmenty Sarti wplatał w struktury polifoniczne (poddając je regularnemu metrum) lub łączył z nimi naprzemiennie według zasady responsorium.

Zupełnie inny charakter mają oratoria pisane przez Sartiego na rosyjskie uroczystości państwowe, najczęściej plenerowe. Utwory te, inspirowane rosyjską muzyką ludową i cerkiewną, przeznaczone były na duże, podwójne chóry i orkiestrę, w skład której wchodziły m.in. rosyjskie rogi i dzwony. Do specjalnych środków, podkreślających podniosły nastrój należały w tych utworach efekty echa oraz kanonady armatnie.

Literatura: G. Pasolini-Zanelli G. Sarti, Faenza 1883; C. Thrane Sarti in Kopenhagen, „Sammelbände der Internationalen Musikgesellschaft” III, 1901/02; C. Rivalta G. Sarti. Musicista faentino del secolo XVIII, Faenza 1928; A G. Sarti nel secondo centenario di sua nascita, red. F. Samory, Faenza 1929; D. Lehmann Zwischen Sarti und Rasumowski. Mozart im russischen Musikleben des 18. Jahrhundert, „Acta Mozartiana” II, 1955; L. Migliavacca G. Sarti. Un operista maestro di cappella, „Rivista internazionale di musica sacra” I, 1980; G. Sarti, Faenza 1983; G. Sarti musicista del ’700. Una mostra documentaria, Palazzo Milzetti, Faenza 12–30 Nov. 1983, katalog wystawy, Faenza 1983; J. Rice Sarti’s „Giulio Sabino”, Haydn’s „Armida”, and the Arrival of Opera Seria at Eszterháza, „The Haydn Yearbook” 1984; G. Sarti. Musicista faentino, materiały międzynarodowego kongresu w Faenzy 25–27 XI 1983, red. M. Baroni i M.G. Tavoni, Modena 1986; S. Mamy L’oeuvre de G. Sarti conservée à Paris, „Revue de Musicologie”LXXIII, 1987; M. Mila Sarti contra Mozart, „Nuova Rivista Musicale Italiana” XXI, 1987.