Radziwiłł, Antoni Henryk

Radziwiłł Antoni Henryk, książę, *13 VI 1775 Warszawa (?), †7 IV 1833 Berlin, polski kompozytor, wiolonczelista, mecenas sztuki, polityk. W latach 1792–94 studiował na uniwersytecie w Getyndze. W 1796 poślubił Fryderykę Dorotę Luizę Hohenzollern, bratanicę króla pruskiego Fryderyka Wielkiego; małżeństwo to określiło jego orientację polityczną, której celem stało się zbliżenie narodu polskiego do dynastii pruskiej. W 1815 otrzymał stanowisko namiestnika Wielkiego Księstwa Poznańskiego i przeniósł się do Poznania; swoją działalnością przyczynił się do spowolnienia procesu germanizacji na terenie Wielkopolski. Został zawieszony w swych obowiązkach po objęciu przez brata Michała Gedeona Radziwiłła funkcji wodza naczelnego w powstaniu listopadowym; oficjalną dymisję otrzymał 27 I 1833. Zmarł w Berlinie podczas epidemii cholery, pochowany jest w katedrze w Poznaniu.

Brak szczegółowych badań dotyczących działalności muzycznej Radziwiłła; wiadomo, że był wszechstronnie uzdolniony artystycznie (m.in. rysunku uczył go J.P. Norblin de la Gourdaine), biegle grał na wiolonczeli, harfie i gitarze, śpiewał tenorem i komponował. W Berlinie i Poznaniu prowadził otwarty salon, w którym obok arystokracji spotykali się muzycy, poeci, malarze i myśliciele; stałym elementem cotygodniowych spotkań były koncerty kameralne, często z udziałem księcia i innych członków jego rodziny. Wieczory muzyczne organizowano również w letnich rezydencjach Radziwiłła: Ciszycy (Ruheberg) k. Kowar i Antoninie k. Ostrowa Wielkopolskiego. Radziwiłł brał udział w dworskich przedstawieniach teatralnych (m.in. podczas Kongresu Wiedeńskiego) i w spotkaniach Liedertafel, dla którego napisał 3 pieśni do tekstów Goethego, Beckendorfa i Elkanza. Słynął jako mecenas sztuki, o jego kontaktach świadczą m.in. dedykacje (L. van Beethovena, F. Mendelssohna, F. Chopina, M. Szymanowskiej) oraz korespondencja i wspomnienia artystów. Był blisko związany z Singakademie w Berlinie, która zorganizowała uroczysty koncert żałobny poświęcony jego pamięci. Wysoko cenił twórczość L. van Beethovena, podziwiał F. Chopina, którego kilkakrotnie gościł w Antoninie (1827 i 1829), był wielbicielem Ch.W. Glucka oraz W.A. Mozarta.

Do historii muzyki przeszedł Radziwiłł dzięki swym Kompozycjom do „Fausta” Goethego; powstały one z okazji pierwszego w historii wystawienia 1. części dramatu (w latach 1816–20). Całość obejmuje 25 numerów, nr ostatni (Kuchnia czarownicy) został ukończony po śmierci Radziwiłła przez C.F. Rungenhagena. Muzycznie zostały opracowane przede wszystkim pieśni, chóry oraz sceny zawierające sugestie muzyczne (np. zabawa wieśniaków), ponadto teksty o dużym ładunku dramatycznym (monologi Fausta w pracowni, scena więzienna) czy liryczne (pokój Małgorzaty, sceny w ogrodzie). Przekonanie o znaczącej roli muzyki teatralnej legło u podstaw koncepcji Radziwiłła, toteż kształt formalny poszczególnych numerów podporządkowany został przebiegowi i charakterowi tekstu. Najczęściej kompozytor posługuje się melodramatem, który przybiera postać recytacji na tle muzyki, oddającej falowanie napięć emocjonalnych oraz nagłych zmian nastrojów, m.in. w monologach filozoficznych Fausta (dramatycznych) lub scenach rozwijających wątek miłosny (lirycznych). Partie solowe to proste, liryczne piosenki zwrotkowe lub zwrotkowo-wariacyjne (ballada Małgorzaty Es war ein König in Thule, serenada Mefista) albo pieśni charakterystyczne (np. ballada Brandera o szczurze czy ballada o pchle) o bogatych środkach ilustracyjnych, podkreślających humorystyczny charakter tekstu, a także rozbudowane pieśni przekomponowane, których forma została podporządkowana stronie wyrazowej tekstu i jego funkcji dramatycznej (pieśń Małgorzaty przy kołowrotku Meine Ruh’ oraz modlitwa Ach, neige!). Istotnym współczynnikiem muzyki do Fausta są chóry, które pełnią ważną funkcję dramatyczną. Kompozytor starał się oddać za pomocą muzyki charaktery postaci, np. wykorzystując do przedstawienia opozycji par: Małgorzata-Faust, Mefisto-Marta, różnorodne rodzaje melodyki (kantylena-melodyka typu buffo), środków artykulacyjnych (legato-staccato) oraz towarzyszących instrumentów (flet, skrzypce-altówka, wiolonczela), próbował również zastosować motywy przypominające (np. motyw „pokoju Małgorzaty”). Dużą rolę pełnią harmonia (następstwa akordów odległych tonalnie, rozwiązania zwodnicze, połączenia z akordem neapolitańskim w momentach dramatycznych, dobór tonacji ze względu na ich koloryt brzmieniowy) i orkiestra (dobór instrumentów w zależności od charakteru tekstu, instrumenty o specyficznym brzmieniu, np. szklana harmonika, serpent solo, gitara; odpowiednie środki artykulacyjne), jednak zastosowane środki należą raczej do typowych.

Muzyka do Fausta ma wiele wspólnych cech z wczesną operą romantyczną; wskazują na to sam temat i nastrojowość, wprowadzenie powszechnie stosowanych współczynników formalnych (modlitwa, pieśń prząśniczek, marsz turecki), zastosowanie melodramatu czy próby wprowadzenia motywów przypominających, które nadają muzyce większą jedność.

Pieśni oddające koloryt lokalny lub przedstawiające charaktery postaci oraz elementy taneczne zbliżają Kompozycje do singspielu. W muzyce Radziwiłła widoczne są wpływy W.A. Mozarta, np. w sposobie prowadzenia chóru w scenie w katedrze (Requiem), ponadto w marszu tureckim, w koncepcji sceny więziennej nawiązującej do idei finału syntetycznego (Don Giovanni); Radziwiłł czerpie z muzyki Mozarta także bezpośrednio, wykorzystując fugę c-moll (Chronologisch-thematisches Verzeichnis sämtlicher Tonwerke Wolfgang Amadeus Mozarts 546) jako uwerturę czy wprowadzając w scenie miłosnej w altanie fragmenty menueta z finału Don Giovanniego. Równie wyraźne wpływy Ch.W. Glucka zaznaczają się w realizacji dramatycznych funkcji chórów. Nierozstrzygnięty pozostaje udział muzyków zawodowych pomagających Radziwiłłowi w pracy nad partyturami; najczęściej wymienia się C.F. Zeltera, B. Kleina, C.F. Rungenhagena (harmonizacja) oraz G.A. Schneidera (instrumentacja). Kompozycje nie są dziełem szczególnie wybitnym, zdobyły sobie jednak uznanie i dużą popularność nie tylko wśród współczesnych. Były wykonywane głównie na estradzie, niektóre fragmenty (chóry, pieśni charakterystyczne) funkcjonowały samodzielnie. W całości lub w obszernych fragmentach wykonywane były najczęściej przez Singakademie w Berlinie (w latach 1836–88 aż 25 powtórzeń), a także w innych miastach (Hanower, Lipsk, Halle, Jena, Poczdam, Weimar, Praga, Królewiec, Londyn). W 1848 z inicjatywy S. Moniuszki wykonano fragmenty Fausta w Warszawie, a w 1934 i 1937 w Krakowie w tłumaczeniu Z. Jachimeckiego, dzięki któremu dokonano też kompletnego nagrania (PR pod dyrekcją S. Hasa, 1953). Dzieło Radziwiłła uświetniło obchody 250-lecia urodzin Goethego (20 VII 1999 Mińsk, w tłum. na język białoruski); 5 IV 2003 wystawiono je w ramach III Festiwalu Hoffmannowskiego w Poznaniu.

Literatura: L. Rellstab Fürst Antoni Radziwill, „Iris im Gebiete der Tonkust” 1833 nr 15; L. Rellstab Beurteilung der Compositionen des Fürsten Radzivill zu Goethes „Faust”, „Iris im Gebiete der Tonkust” 1836 nr 12–19; J.P. Schmidt Über die erste Aufführung des „Faust” von Goethe, mit Musik vom Fürsten Radziwill…, „Allgemeine Musikalische”1835 nr 48, 49, J.P. Schmidt Partiturausgabe des Fürsten Antoni Radziwill Compositionen zu dem dramatischen Gedichte „Faust” von Goethe, „Allgemeine Musikalische” 1836 nr 37; F.A. Gotthold Über des Fürsten Antoni Radziwill Compositionen zu Goethes „Faust”. Nebst Goethes späteren Einschaltungen und Änderungen, Królewiec 1839; T. Strumiłło Źródła i początki romantyzmu w muzyce polskiej, Kraków 1956; Z. Jachimecki, W. Poźniak Antoni Radziwiłł i jego muzyka do „Fausta”, Kraków 1957; B. Macheta „Faust” Goethego w muzycznej interpretacji Antoniego Radziwiłła, praca magisterska, maszynopis UJ, 1989.