Poniatowska Irena, *5 VII 1933 Góra Kalwaria, polska muzykolog. W latach 1957–62 studiowała muzykologię na uniwersytecie w Warszawie, w latach 1963–64 przebywała w Paryżu pogłębiając samodzielnie wiedzę, w latach 1965–68 otrzymała stypendium doktoranckie Uniwersytetu Warszawskiego, tamże w 1970 uzyskała stopień doktora na podstawie pracy Faktura fortepianowa Beethovena (promotor J.M. Chomiński), a w 1983 został ukończony jej przewód habilitacyjny (Muzyka fortepianowa i pianistyka w wieku XIX). Od 1968 pracowała w Instytucie Muzykologii Uniwersytetu Warszawskiego jako: 1968 starszy asystent, 1970 adiunkt, 1984 docent, 1991 profesor nadzwyczajny, 1996 profesor zwyczajny. W latach 1974–79 była wicedyrektorem tegoż instytutu, w którym w latach 1988–2003 kierowała Zakładem Powszechnej Historii Muzyki; ponadto w latach 1986–90 pełniła funkcję prodziekana Wydziału Historycznego Uniwersytetu Warszawskiego do spraw studenckich, a w latach 1993–99 prodziekana do spraw finansowych i badań naukowych. Prowadziła zajęcia dydaktyczne z historii muzyki od XVII do XX w.; wykładała gościnnie w uniwersytetach i akademiach muzycznych w Polsce (m.in. 1993 Uniwersytet Adama Mickiewicza w Poznaniu, studium podyplomowe Akademii Muzycznej w Warszawie) i za granicą (m.in. w Moguncji, Paryżu, Kijowie, Nowym Delhi). Jej dorobek dydaktyczny obejmuje 73 prace magisterskie i 8 prac doktorskich.
Poniatowska brała udział w wielu międzynarodowych kongresach i konferencjach muzykologicznych: we Włoszech (13), Francji (11), Niemczech (11), Czechosłowacji (6), ponadto w Austrii, Szwajcarii, Hiszpanii, Słowacji, Stanach Zjednoczonych, Iraku. W latach 1974–91 współdziałała w organizowaniu polsko-włoskich sesji muzykologicznych, prowadzonych przez uniwersytet w Warszawie i Bolonii we współpracy z Antiquae Musicae Italicae Studiosi w Como. Była przewodniczącą kongresów Musica Antiqua Europae Orientalis w latach: 1988, 1991, 1994 (z S. Żerańską-Kominek i E. Witkowską-Zarembą), 1997 (z J. Pikulikiem), 2000, 2003, 2006 i 2009 oraz międzynarodowych konferencji poświęconych J.J. Hassemu (1993, 1999 UW), zorganizowanych z jej inicjatywy. Szczególną aktywność przejawiła włączając się w intensywny rozwój chopinologii w Polsce po II wojnie światowej; w latach 1976–86 była przewodniczącą Rady Naukowej TiFC, w latach 1986–91 wiceprezesem tego towarzystwa; tamże w latach 1986 i 1989 współorganizowała sympozja chopinowskie. Od 1994 jest prezesem stowarzyszenia artystyczno-naukowego p.n. Polska Akademia Chopinowska (PACh), dążącego do powiązania idei popularyzacji muzyki Chopina ze współczesną myślą naukową; w 1999 weszła w skład Komitetu Honorowego Obchodów Roku Chopinowskiego i zorganizowała II Międzynarodowy Kongres Chopinowski Chopin i jego twórczość w kontekście kultury. Współpracując z Société Chopin i uniwersytetem w Paryżu brała udział w organizowaniu międzynarodowej konferencji Chopinowskiej (Paryż 1998), ponadto przewodniczyła obradom międzynarodowych konferencji Chopin – w poszukiwaniu wspólnego języka (Warszawa 2001). W latach 1994–2002 była członkiem zarządu Les Amis de Nicolas Chopin w Marainville; od 1994 wchodzi w skład zarządu Internationale Chopin Gesellschaft w Wiedniu, a od 1999 komitetu redakcyjnego „Chopin in the World” (rocznika Międzynarodowej Federacji Towarzystw Chopinowskich), od 2001 jest przewodniczącą rady programowej Narodowego Instytutu Fryderyka Chopina w Warszawie; w 2010 była przewodniczącą prezydium rady programowej III Międzynarodowego Kongresu Chopinowskiego Chopin 1810–2010. Idee – Interpretacje – Oddziaływania. Ponadto Poniatowska jest członkiem Rady Naukowej Towarzystwa Muzycznego im. H. Wieniawskiego; była sekretarzem naukowym I Kongresu Upowszechniania Kultury, zorganizowanego w 1979 w Warszawie przez Ministerstwo Kultury i Sztuki, w latach 1991–92 wchodziła w skład Komitetu Prymasowskiego, zajmującego się sprowadzeniem prochów Paderewskiego do Polski, od 1994 pełniła funkcję wiceprezesa Towarzystwa im. I.J. Paderewskiego, w 2001 była przewodniczącą pierwszej międzynarodowej sesji naukowej, poświęconej temu kompozytorowi, która odbyła się w Bydgoszczy. Działała także w ZKP: w latach 1972–74 i 1985–87 w zarządzie sekcji muzykologów, w latach 1974–81 opiekowała się Kołem Młodych Muzykologów, w latach 1993–99 wchodziła w skład zarządu ZKP. Oprócz działalności naukowo-badawczej i organizacyjnej prowadziła prace redakcyjne, współpracując w latach 1962–72 z PWN przy opracowywaniu haseł z zakresu muzyki w Wielkiej Encyklopedii Powszechnej PWN; w latach 1972–89 była redaktorem naukowym działu kompozytorzy XIX w. w Encyklopedii Muzycznej PWM. Za swą wielostronną działalność została w 2000 odznaczona Krzyżem Oficerskim Orderu Odrodzenia Polski, w 2003 Medalem Komisji Edukacji Narodowej; jest członkiem honorowym Accademia Filarmonica w Bolonii (od 1998) oraz ZKP (od 2011).
W obfitym piśmiennictwie naukowym Poniatowskiej dominują publikacje poświęcone muzyce fortepianowej i pianistyce. Jej praca Faktura fortepianowa Beethovena stanowi znaczący wkład do badań nad teorią faktury fortepianowej, Poniatowska poszerzyła bowiem pojęcie faktury, traktując je jako wyznacznik indywidualnego stylu kompozytorskiego, kryterium odmiennej periodyzacji twórczości Beethovena, współczynnik kształtowania formy utworu decydujący o jakości brzmienia; prezentacja używanych przez Poniatowską środków fakturalnych w powiązaniu z innymi elementami muzycznymi sprawiła, iż poszerzeniu uległ także zakres analizy formy muzycznej. W książce Muzyka fortepianowa i pianistyka w wieku XIX Poniatowska przedstawiła szeroko zakrojoną koncepcję badawczą, obejmującą z jednej strony rozwój fortepianu i grę na fortepianie jako niezbędne uwarunkowania dla określenia realnego brzmienia, z drugiej zaś – charakterystykę stylu pianistycznego, kształtowanie formy muzycznej w powiązaniu z panującą w okresie romantyzmu estetyką, zakres społecznego funkcjonowania muzyki; praca ta daje przegląd problemów związanych z muzyką XIX w. i ówczesną techniką pianistyczną, ma wartość poznawczą także dla nauczycieli (analiza szkół gry na fortepianie). Relacjonowana przez Poniatowską na kongresach i konferencjach naukowych problematyka faktury fortepianowej, interpretacji wykonawczej i wirtuozerii pianistycznej w aspekcie historycznym (Beethoven, Chopin, Liszt, Hummel, Clementi i in.) wzbudziła duże zainteresowanie; na uwagę zasługują zwłaszcza wielostronne rozważania na temat relacji między Chopinem a Lisztem. Zainteresowania naukowe Poniatowskiej koncentrują się na muzyce XVIII i XIX w., ale nie ograniczają się do twórczości fortepianowej; świadczy o tym rozległa tematyka jej artykułów. Wiedzę ogólnokulturową i faktografię poszerzają prace z zakresu historii muzyki polskiej; Poniatowska wydobyła z przeszłości dwóch zapomnianych kompozytorów: S. Pilińskiego i J. Poniatowskiego, a prowadzona przez nią seria «Chopin w Kręgu Przyjaciół» służy ukazaniu środowiska muzycznego, w którym obracał się kompozytor. Poniatowska wyróżnia się niezwykłą aktywnością, przejawiającą się w uczestnictwie w różnych przedsięwzięciach naukowych (TiFC, PACh, MAEO), działalności organizacyjnej i popularyzacyjnej.
Literatura: Muzyka wobec tradycji. Idee, dzieło, recepcja, księga pamiątkowa I. Poniatowskiej, red. Sz. Paczkowski, Warszawa 2004 (zawiera pełny wykaz prac Poniatowskiej).
Faktura fortepianowa Beethovena, Warszawa 1972 (praca doktorska)
Pięćdziesiąt lat Towarzystwa im. Fryderyka Chopina w Warszawie (1934–1984), także w jęz. angielskim i francuskim, Warszawa 1984, także w „Music in Poland” 1984 nr 1
Muzyka fortepianowa i pianistyka w wieku XIX. Aspekty artystyczne i społeczne, Warszawa 1991 (poszerz. rozprawa habilitacyjna, w 1992 nagroda Ministerstwa Edukacji Narodowej)
Słownik szkolny. Muzyka, Warszawa 1991, 2. wyd. 1997
W kręgu recepcji i rezonansu muzyki. Szkice Chopinowskie, Warszawa 2008
Fryderyk Chopin. Człowiek i jego muzyka, w jęz. polskim i angielskim, Warszawa 2009, w jęz. francuskim, Warszawa 2010
Kantata i oratorium włoskie w Polsce w drugiej połowie XVIII w., w: Historia i interpretacja muzyki. Z badań nad muzyką od XVII do XIX wieku, zbiór artykułów, Kraków 1993, 2. wyd. 1995
Styl brillant i idee preromantyczne w twórczości Marii Szymanowskiej, w: Historia i interpretacja muzyki. Z badań nad muzyką od XVII do XIX wieku, zbiór artykułów, Kraków 1993, 2. wyd. 1995
Chopin – Liszt. Uwagi o środkach wirtuozowskich i wzajemnych relacjach obu artystów, w: Historia i interpretacja muzyki. Z badań nad muzyką od XVII do XIX wieku, zbiór artykułów, Kraków 1993, 2. wyd. 1995
Idiom salonowej muzyki romantycznej w twórczości fortepianowej Gioacchino Rossiniego, w: Historia i interpretacja muzyki. Z badań nad muzyką od XVII do XIX wieku, zbiór artykułów, Kraków 1993, 2. wyd. 1995
Ferdynand Hoesick (1867–1941) – muzykograf z przełomu stuleci, w: Historia i interpretacja muzyki. Z badań nad muzyką od XVII do XIX wieku, zbiór artykułów, Kraków 1993, 2. wyd. 1995
Oddziaływanie metody Teodora Leszetyckiego na pianistykę Ignacego Józefa Paderewskiego, w: Historia i interpretacja muzyki. Z badań nad muzyką od XVII do XIX wieku, zbiór artykułów, Kraków 1993, 2. wyd. 1995
O dramatycznej ekspresji w „Audite mortales” Bartłomieja Pękiela, w: Historia i interpretacja muzyki. Z badań nad muzyką od XVII do XIX wieku, zbiór artykułów, Kraków 1993, 2. wyd. 1995 (pierwodruk w jęz. francuskim, „Quadrivium” XVIII, 1977)
Historyzm w myśli i twórczości muzycznej XVIII i XIX wieku, w: Historia i interpretacja muzyki. Z badań nad muzyką od XVII do XIX wieku, zbiór artykułów, Kraków 1993, 2. wyd. 1995 (pierwodruk w: La musica come arte e come scienza, ricordando Padre Martini, «Miscellanee, Saggi, Convegni» XXV, Bolonia 1985)
„Anweisung zum Pianoforte Spiel” J.N. Hummla. Komentarz historyczno-teoretyczny, w: Historia i interpretacja muzyki. Z badań nad muzyką od XVII do XIX wieku, zbiór artykułów, Kraków 1993, 2. wyd. 1995 (pierwodruk w: Studi in onore Giuseppe Vecchi, red. I. Cavallini, Modena 1989)
Francuscy pianiści w konkursach chopinowskich. Przyczynek do badań nad interpretacją dzieła muzycznego, w: Historia i interpretacja muzyki. Z badań nad muzyką od XVII do XIX wieku, zbiór artykułów, Kraków 1993, 2. wyd. 1995 (poszerz. wersja pierwodruku w: L’interprétation de Chopin en France, red. D. Pistone, Paryż 1990)
O środkach harmonicznych w cyklu „Pieśni i tańce śmierci” Musorgskiego, w: Polsko-rosyjskie miscellanea muzyczne, red. Z. Lissa, Kraków 1967
Rozwój faktury fortepianowej Beethovena, „Muzyka” 1970 nr 4
Über die Zusammenhänge von Beethovens Klaviersatz und den Klavieren sejner Zeit, w księdze II międzynarodowego sympozjum Beethovenowskiego, Pieštany-Moravany 1970, red. L. Ballova, Bratysława 1971
Zur Frage der Interpretation von Beethovens Klavierwerken, w księdze międzynarodowego kongresu Beethovenowskiego w Berlinie 10–12 XII 1970, red. H.A. Brockhaus i K. Niemann, Berlin 1971
Der Klaviersatz bei Beethoven, w księdze międzynarodowego kongresu muzykologicznego w Bonn 1970, red. C. Dahlhaus i in., Kassel 1971
La Société Frédéric Chopin et la recherche sur Chopin en Pologne, w: Contributi e ricerche su musica e teatro, t. 1, Bolonia 1978
O muzyce fortepianowej Muzio Clementiego i jego „Méthode pour le Piano-Forte”, «Pagine» III, 1979 (referat wygłoszony na VI konwenium polsko-włoskim w Bolonii 1974, druk, także w „Quadrivium” XVII, 1976)
Życie i twórczość Beethovena w świetle ostatnich badań, w księdze sesji Beethovenowskiej w Głogówku 1977, Warszawa 1980 (także w „Hudebný Život” XI, 1978)
Improwizacja fortepianowa w okresie romantyzmu, w: Szkice o kulturze muzycznej XIX wieku, t. 4, red. Z. Chechlińska, Warszawa 1980 (poszerz. wersja referatu wygłoszonego na konferencji muzykologicznej, Bratysława 13–14 IX 1976)
Autografy Stanisława Pilińskiego w Bibliothèque Nationale w Paryżu, «Pagine» IV, 1980
Twórczość symfoniczna i kameralna środowiska warszawskiego w latach 1860–1914, w: Kultura muzyczna Warszawy w drugiej połowie XIX wieku, red. A. Spóz, Warszawa 1980
Chopin. Paradygmaty interpretacji, „Rocznik Chopinowski” 1984 XVI, 1984
La Société Chopin de Varsovie. Recherches et publications, w: Sur les traces de Frédéric Chopin, red. D. Pistone, Paryż 1984
Artykulacja jako środek ekspresji gry fortepianowej w I połowie XIX wieku (między metodyką gry a praktyką wykonawczą epoki), „Rocznik Chopinowski” 1985 XVII, 1985
Chopin – Liszt. Fondement de la virtuosité et de la pédagogie, w: Franz Liszt, «Miscellanee, Saggi, Convegni» XXVII, Bolonia 1987, także „Quadrivium” XXVIII, 1987
Quelques remarques sur le fonctionnalisme de la musique et sur l’idée de „correspondance des arts” dans la popularisation de la musique au XIXe siècle, w księdze XIV kongresu MTM w Bolonii 27 VIII–1 IX 1987, red. L. Bianconi i in., Turyn 1990
Introduction, w: F. Liszt Chopin, reedycja wyd. z 1852, Paryż 1990
Funkcjonalna i trywialna muzyka fortepianowa w XIX w., „Muzyka” 1991 nr 2
Les idées françaises sur la musique en Pologne à l’âge des Lumières. Le chanoine W. Sierakowski, w: Itinéraires Mozartiens en Bourgogne, materiały z kolokwium w Dijon 11–12 IV 1991, red. F. Claudon, Dijon 1992
Twórczość Chopina w świetle pierwszych monografii, „Rocznik Chopinowski” 1989 XX, 1992
Chopin – Liszt. Kontakty artystyczne i oddziaływanie stylistyczne, «Chopin w Kręgu Przyjaciół», red. I. Poniatowska, t. 1, Warszawa 1995
Do problemu metodyki gry fortepianowej w okresie romantyzmu, «Chopin w Kręgu Przyjaciół», red. I. Poniatowska, t. 3, Warszawa 1997
A. Kątski jako pianista i kompozytor muzyki fortepianowej, «Chopin w Kręgu Przyjaciół», red. I. Poniatowska, t. 5, Warszawa 1999
Historyzm i tradycja w badaniach nad muzyką, „Barok” 1995 nr 3
Zur Genese der Sonatensatzform in der Musiktheorie des 18. und der ersten Hälfte des 19. Jahrhunderts, w: Contexts of Musicology, t. 2, red. M. Jabłoński, D. Jasińska, B. Muszkalska, R.J. Wieczorek, Poznań 1998
Mozart i masoneria w świetle nowych badań, w: Affetti musicologici, księga pamiątkowa Z.M. Szweykowskiego, red. P. Poźniak, Kraków 1999
Z problemów recepcji Schuberta w Polsce do początku XX wieku, w: Muzykolog wobec dzieła muzycznego, księga pamiątkowa E. Dziębowskiej, red. M. Woźna-Stankiewicz i Z. Dobrzańska-Fabiańska, Kraków 1999
Pieśni solowe M. Szymanowskiej do tekstów A. Mickiewicza, w: Mickiewicz i muzyka. Słowa, dźwięki, konteksty, red. M. Jabłoński, J. Stęszewski, T. Brodniewicz, Poznań 2000
Szkice do problemu recepcji Beethovena w Polsce w XIX w., w: Beethoven, red. M. Tomaszewski i M. Chrenkoff, Kraków 2000 (także tłum. na język niemiecki)
Fortepiany Beethovena. Poszukiwanie nowych środków ekspresji, w: Beethoven, red. M. Tomaszewski i M. Chrenkoff, Kraków 2000 (także tłum. na język niemiecki)
Idee fakturalne i formalne w ostatnich kwartetach smyczkowych, w: Beethoven, red. M. Tomaszewski i M. Chrenkoff, Kraków 2000 (także tłum. na język niemiecki)
Ignacy Jan Paderewski. Statesman, Artist and Composer, «Polska Sanskriti», red. D. Zasada, Nowe Delhi 2001
Historyczne przemiany recepcji Chopina, w: Chopin – w poszukiwaniu wspólnego języka, materiały z konferencji w Warszawie 2001, red. A. Szklener, Warszawa 2002
Geniusz Chopina i mazurki, w: Dziedzictwo kulturowe Mazowsza, t. 2, red. M. Sołtysiak i A. Stawarz, Warszawa 2002
Gatunki wokalne Marii Szymanowskiej, w: Pieśń polska. Rekonesans, «Muzyka i Liryka» z. 10, red. M. Tomaszewski, Kraków 2002
Narodowość w muzyce polskiej przed Moniuszką, w: Muzyka sztuką przezwyciężania czasu, księga pamiątkowa W. Rudzińskiego, red. M. Demska-Trębacz, Warszawa 2003
Die Transkriptionen der Mazurken Frédéric Chopins von Pauline Viardot, w: Chopin 1849/1999. Aspekte der Rezeptions- und Interpretationsgeschichte, red. A. Ballstadt, Schliengen 2003
Tragicommedia pastorale „La morte d’Orfeo” Steffano Landiego i rzymska szkoła operowa w pierwszej połowie XVII wieku, w: Mit Orfeusza. Inspiracje i reinterpretacje w europejskiej tradycji artystycznej, red. S. Żerańska-Kominek, Gdańsk 2003
liczne recenzje książek, sprawozdania z kongresów i konferencji naukowych, kilkadziesiąt haseł w Encyklopedii Muzycznej PWM (m.in. Beethoven, Mozart, C.Ph.E. Bach), The New Grove Dictionary of Music and Musicians, Die Musik in Geschichte und Gegenwart – Personenteil, Encyklopedii Muzyki pod red. A. Chodkowskiego, Wielkiej Encyklopedii Powszechnej PWN (1960–70), Encyklopedii Warszawy, Polskim Słowniku Biograficznym i in.
wydania:
Maria Szymanowska. 25 Mazurkas, Bryn Mawr (Pensylwania) 1993
Fryderyk Chopin. 24 preludia, z Z. Chechlińską, wyd. faks., Warszawa 1999
H. Wieniawski I Polonaise brillante op. 4, na skrzypce i fortepian, w: Henryk Wieniawski. Dzieła wszystkie, seria A, t. 3, Poznań 2000
Sonata h-moll op. 58 (z Z. Chechlińską), w: Dzieła Chopina. Wydanie faksymilowe, red. Z. Chechlińska, Warszawa 2005,
Etiudy op. 10, w: Dzieła Chopina. Wydanie faksymilowe, red. Z. Chechlińska, Warszawa 2007
Allegro de concert A-dur op. 46, w: Dzieła Chopina. Wydanie faksymilowe, red. Z. Chechlińska, Warszawa 2008
redakcja:
Dzieło muzyczne. Teoria, historia, interpretacja, księga pamiątkowa J.M. Chomińskiego, Kraków 1984 (w tym artykuł: Prof. J.M. Chomiński. Uczony i dydaktyk oraz Z problemów metodyki gry fortepianowej na przełomie XVIII i XIX wieku, referat wygłoszony na XII konferencji polsko-włoskiej, Modena 1981)
«Chopin w Kręgu Przyjaciół», 5 t., Warszawa 1995–99 (t. 3 zawiera tłum. niemieckiee, t. 5 z D. Pistone)
Johann Adolf Hasse und Polen, z A. Żórawską-Witkowską, materiały z konferencji w Warszawie 10–12 XII 1993, Warszawa 1995
Musica Antiqua Europae Orientalis. Acta musicologica X–XIV, z C. Nelkowskim, Bydgoszcz 1997–2008
50 lat Instytutu Muzykologii Uniwersytetu Warszawskiego, z I. Januszkiewicz-Rębowską i Sz. Paczkowskim, Warszawa 1998 (w tym artykuł Józef Michał Chomiński 1906–1994. Uczony i pedagog)
Chopin and His Works in the Context of Culture, 2 t., księga II Międzynarodowego Kongresu Chopinowskiego, Kraków 2003
Chopin and His Critics. An Anthology, Warszawa 2011
