Pleyel, Camille

Pleyel [pl′aj^el, plej′el] Joseph Stephen Camille, *18 XII 1788 Strasburg, †4 V 1855 Montmorency (k. Paryża), francuski budowniczy instrumentów, wydawca, pianista i kompozytor austriackiego pochodzenia, syn Ignace’a. Gry na fortepianie uczył się początkowo u swego ojca, a następnie u J.-B. Desormeiy’ego, J. Dusika i D. Steibelta. W latach 1813–14 podróżował z recitalami po południowej Francji, zabiegając równocześnie o rynek zbytu dla oficyny ojca. W 1815, będąc już współwłaścicielem wydawnictwa, wyjechał na 4 miesiące do Londynu, gdzie koncertował, w tym także na 2 fortepianach, ze swym przyjacielem F. Kalkbrennerem oraz zapoznawał się z angielskim budownictwem fortepianów, nawiązując kontakty z J. Broadwoodem, T. Tomkisonem, F.W. Collardem i M. Clementim. Po powrocie do Paryża został współwłaścicielem wytwórni fortepianowej ojca (Ignace Pleyel et Fils aîné), przejmując ją ostatecznie w 1824; po 1829 zarządzał nią wspólnie z Kalkbrennerem, który stał się energicznym promotorem firmy. Wykorzystując swe londyńskie doświadczenia, Camille Pleyel zreorganizował w 1824 wytwórnię i wprowadził angielską technologię, doprowadzając wkrótce firmę do rozkwitu; o ile jeszcze w 1813 produkowała ona jedynie 31 instrumentów rocznie (podczas gdy w tym samym czasie Broadwood fabrykował ponad 1000), a w 1827 nie więcej niż 100 (zatrudniając 30 pracowników), w 1834 wyprodukowała już 1000 instrumentów (przy zatrudnieniu 250 osób), zaś w 1855 ok. 1500 instrumentów (zatrudniając 350–400 pracowników). Była czterokrotnie odznaczana złotym medalem na Wystawach Krajowych w Paryżu (1827, 1834, 1839, 1844). Camille Pleyel w celu rozpropagowania swych fortepianów otworzył 1 I 1830 słynną salę koncertową (Salle Pleyel), w której kilkakrotnie koncertował Chopin; miał tu zarówno swój paryski debiut (26 II 1832), jak i ostatni paryski koncert (16 II 1848). W XII 1839 otwarto drugą salę. Występowali w nich regularnie m.in. F. Kalkbrenner, J.N. Hummel, F. Hiller, I. Moscheles, F. Liszt, S. Thalberg, a także debiutował C. Franck, jedenastoletni A. Rubinstein (1841) i C. Saint-Saëns (1846). Camille Pleyel był bliskim przyjacielem Chopina, któremu w lecie 1837 towarzyszył w jego podróży do Londynu; w 1839 Chopin dedykował mu francuską i angielską edycję swych 24 preludiów op. 28, a w oficynie wydawniczej Pleyela wyszły drukiem jego dzieła z op. 16, 17 i 19; Camille Pleyel zainicjował powstanie komitetu budowy pomnika na grobie Chopina, który był gorącym zwolennikiem jego fortepianów. Zaopatrzone w pojedynczy wymyk angielskiego typu i lekkie, pieczołowicie wykonane młoteczki (twarde w środku i owinięte delikatną, elastyczną skórą) o odpowiednio dobranym punkcie uderzenia cechowały się znacznie delikatniejszym, mniejszym dźwiękiem niż instrumenty Érarda i były wrażliwe na bardzo subtelne zmiany uderzenia oraz cieniowanie barw pomiędzy rejestrami, co doskonale odpowiadało estetyce dźwięk. Chopina („fortepiany Pleyelowskie non plus ultra”). Zdaniem swej uczennicy, E. von Gretsch, Chopin uważał fortepiany Pleyela za instrumenty idealne dla osiągnięcia bardzo subtelnych niuansów, zaś według Liszta „lubił [je] szczególnie z powodu ich dźwięcznego, nieco przyćmionego brzmienia i łatwości wydobycia dźwięku”. Preferowanie instrumentów Pleyela wynikać też mogło z przyzwyczajenia Chopina do lekkości mechanizmów wiedeńskich, z jakimi zetknął się w salonach warszawskich oraz w Wiedniu (fortepian C. Grafa). Camille Pleyel dostarczał Chopinowi kolejne, nowe modele swych instrumentów do oceny; zachował się jego fortepian nr 7267 z 1839 (Paryż, Musée de la Musique), fortepian nr 13716 z 1848, towarzyszący kompozytorowi podczas jego podróży do Szkocji (Muzeum UJ) oraz ostatni instrument firmy Pleyel nr 14810, będący w jego posiadaniu od 1847 do śmierci (TIFC). Ponadto zachował się w Polsce instrument Pleyela z lat 1856–57 (nr 32490, Muzeum Okręgowe w Krośnie). Chopin używał także pianin firmy Pleyel zarówno w Paryżu, udzielając korepetycji, jak i na Majorce. Instrumenty Pleyela były faworyzowane również przez F. Kalkbrennera i F. Hillera, podczas gdy Liszt, H. Herz i S. Thalberg preferowali fortepiany Érarda.

Jako kompozytor Camille Pleyel był wysoko ceniony za doskonałą znajomość tradycji i stylów; pozostawił wiele utworów na fortepian, powstałych przed 1824 (łącznie 51 opusów), głównie fantazje, potpourris, ronda, capriccia, nokturny i sonaty. Należą one do typowej dla tego czasu literatury salonowej, silnie naznaczonej wirtuozerią stylu brillant: efektowne i błyskotliwe, z chromatycznymi przebiegami i figuracjami pasażowymi, arpeggiami, trylami i tremolami, służą przede wszystkim eksponowaniu mechanicznej sprawności. Ignace Pleyel niewiele koncertował; był podziwiany w Londynie i Paryżu, także przez Chopina, zwłaszcza za wykonywanie dzieł Mozarta („Dziś jeden tylko człowiek potrafi grać Mozarta; jest nim Pleyel i kiedy pragnie on wykonywać ze mną sonatę na cztery ręce, jest to dla mnie lekcją”).

Fabryka Pleyela stanowiła w XIX w. jedną z czołowych wytwórni muzycznych w Europie. Jakkolwiek znacznie mniej innowacyjna niż firmy Érarda czy Pape’a (niemal do końca XIXw. zachowała pojedynczy wymyk), wprowadziła kilka wynalazków, w tym pianino (1815) oraz odlewaną ramę żelazną (1825). Po śmierci Camille’a Pleyela firmę przejął jego zięć, pianista A. Wolff (1821–87), zwiększając po 1870 produkcję do 2500 instrumentów rocznie (działał p.n. Pleyel, Wolff & Cie) i wprowadzając szereg udoskonaleń prowadzących do powiększenia wolumenu brzmienia; do 1865 zbudowano łącznie 36000 instrumentów (tyle co znacznie starsza wytwórnia Erarda). W 1887 firmę przejął zięć Wolffa, G. Lyon (1857–1936), z wykształcenia inżynier, osiągając (jako Pleyel, Lyon & Cie) produkcję ok. 3000 instrumentów (w tym czasie Erard wytwarzał rocznie 1900), a także wprowadzając oprócz fortepianu podwójnego i fortepianu dwumanuałowego (1924) inne rodzaje instrumentów, m.in. klawesyn, pianolę, bezpedałową harfę chromatyczną, harfę eolską i kotły chromatyczne. Na światowej wystawie w Paryżu w 1889 firma zaprezentowała (podobnie jak wytwórnia Erarda) dwumanuałowy klawesyn o rejestrach 8’, 4’ w dolnym manuale i 8’ w górnym (obecnie w Musikinstrumenten-Museum w Berlinie).

W 1912 dla W. Landowskiej i według jej wskazówek firma zbudowała ciężki, o żeliwnej, przejętej z konstrukcji fortepianu ramie (przy 4 chórach strun) klawesyn z dodatkowym rejestrem 16’ w dolnym manuale i lutniowym rejestrze 8’ w górnym; instrument posiadał 6 pedałów do zmiany rejestrów bez przerywania gry na klawiaturach. Klawesyny różnej konstrukcji fabryka Pleyela produkowała aż do 1961. W 1920 wytwórnia stała się spółką akcyjną (Pleyel, S. A., Paris), przejmując w 1930 firmę organmistrzowską Cavaillé-Coll. W 1961 została wcielona do utworzonej już rok wcześniej spółki Erarda i Gaveau (Société Erard-Gaveau), która w 1971 przeszła na własność niemieckiej, powstałej w 1885 korporacji Schimmel w Brunszwiku, produkującej dziś niewielką liczbę fortepianów marki Pleyel, Erard i Gaveau.

Literatura: C. Montai L’Art d’accorder soi-même son piano, Paryż 1836, przedr. Genewa 1976; J. Turgan Les grandes usines de France. La manufacture de pianos de MM. Pleyel, Wolf et Cie, Paryż 1862; A. Marmontel Histoire du piano et de ses origines, Paryż 1885; L. de La salle Pleyel, Paryż 1893; A. Dolge Pianos and Their Makers, Covina 1911, przedr. Nowy Jork 1972; R.E.M. Harding The Piano-Forte. Its History Traced to the Great Exhibition of 1851, Cambridge 1933, przedr. Nowy Jork 1973; E. Closson Histoire du piano, Bruksela 1944; A. Loesser Men, Women and Pianos. A Social History, Nowy Jork 1954; C. Ehrlich The Piano. A History, Londyn 1976, Oksford 2. wyd. 1990; F.J. Hirt Meisterwerke des Klavierbaus. Geschichte der Saitenklaviere von 1440 bis 1880, Olten 1955, Zurych 2. wyd. 1981; R. Benton London Music in 1815, as seen by Camille Pleyel, „Music and Letters” XLVII, 1966; O. Barii La facture française du piano de 1849 à nos jours, Paryż 1983; M. Haine La manufacture de pianos Pleyel dans la seconde moitié du XIXe siècle, „Revue internationale de musique française” V, 1984; B. Vogel Fortepiany epoki Chopina a współczesna praktyka wykonawcza, „Rocznik Chopinowski” XVII, 1987; D. Hildebrandt Pianoforte. A Social History of the Piano, Nowy Jork 1988; I. Poniatowska Muzyka fortepianowa i pianistyka w wieku XIX. Aspekty artystyczne i społeczne, Warszawa 1991; B. Weber Paryska firma budowniczych fortepianów Ignace Pleyel & Cie/Paris i Chopinowskie fortepiany Pleyela w Polsce, „Ruch Muzyczny” 1999 nr 21; J.-J. Eigeldinger Chopin vu parses élèves, Boudry 1970, 3. wyd. 1988, wyd. polskie pt. Chopin w oczach swoich uczniów, tłum. Z. Skowron, Kraków 2000; J.-J. Eigeldinger Chopin and Pleyel, „Early Music” XXIX, 2001.