Neri, Filippo

Neri, Nereus, Filippo św., *21 VII 1515 Florencja, †26 V 1595 Rzym, włoski duchowny i działacz religijny, kanonizowany w 1622. Młodość spędził w rodzinnym mieście, gdzie utrzymywał kontakty m.in. z dominikanami z klasztoru św. Marka, którzy wzbudzili w nim fascynację osobą swego niegdysiejszego przeora G. Savonaroli. W 1534 udał się do Rzymu z zamiarem studiowania filozofii i teologii; rozpoczętych studiów jednak nie ukończył, poświęciwszy się całkowicie działalności religijnej. W 1548 założył Bractwo Św. Trójcy dla Opieki nad Pielgrzymami, a po przyjęciu święceń kapłańskich w 1551 zaczął prowadzić ćwiczenia duchowe dla różnych stanów, podczas których słuchano katechez, modlono się i rozprawiano na tematy religijne. Wzorując się na reformach Savonaroli z 1490 Neri wprowadził także zwyczaj śpiewania rodzimych laude spirituali. Spotkania odbywały się początkowo w mieszkaniu Neriego przy kościele S. Girolamo della Carità, ale z powodu rosnącej liczby uczestników przeniesiono je do kościelnego oratorium. Z grona współpracowników Neriego zrodziło się zgromadzenie, zatwierdzone w 1575 bullą papieża Grzegorza XIII jako Congregazione dei Preti dell’Oratorio, zwane także filipinami, które otrzymało na siedzibę kościół S. Maria in Vallicella, przemianowany wkrótce na Chiesa Nuova. Doceniając rolę muzyki w działalności apostolskiej Neri nawiązał kontakt z wieloma rzymskimi kompozytorami. Kapelmistrzami oratorium byli m.in. G. Animuccia i F. Soto de Langa, a kontakty z nim utrzymywali prawdopodobnie także G.P. da Palestrina i T.L. de Victoria. Niewykluczone, że w latach 50. Neri poznał również Orlanda di Lasso, którego twórczość motetowa jest bardzo bogato reprezentowana w inwentarzach z Chiesa Nuova. Trzon wykonywanego w Oratorium repertuaru stanowiły jednak madrigali spirituali, a zwłaszcza 3–4-głosowe laudy pisane przez kapelmistrzów Chiesa Nuova (w latach 1563–1600 ukazało się 9 ksiąg). Dialogowana odmiana tego gatunku mogła mieć pewien wpływ na rozwój oratorio volgare. Bardziej bezpośredni związek z tą formą – która swą popularność również w dużej mierze zawdzięcza filipinom – mają jednak utwory napisane dla Oratorium już po śmierci Neriego, m.in. dialogowane madrygały G.F. Aneria (Teatro armonico, 1611) i D. Mazzocchiego (Madrigali…, 1638) czy Dialogo detto Purificatione P. della Valle (1640).

Literatura P. Bacci Vita di San Filippo Neri, fiorentino, Rzym 1622; L. Ponelle, L. Bordet Saint Philippe Néri et la société romaine de son temps, 1515–1595, Paryż 1928, ²1958, tłum. ang. 1932; Il primo processo per San Filippo Neri nel codice vaticano latino 3798 e in altri esemplari dell’archivio dell’Oratorio di Roma, red. G. Incisa della Rocchetta i N. Vian, «Studi e Testi» CXCI, CXCVI, CCV, CCXXIV, Rzym 1957–63; H.E. Smither A History of the Oratorio, t. 1: The Oratorio in the Baroque Era. Italy, Vienna, Paris, Chapell Hill 1977; A. Morelli Il teatro spirituale ed altre raccolte di testi per oratorio romani del seicento, „Rivista Italiana di Musicologia” XXI, 1986; A. Morelli Il tempio armonico. Musica nell’Oratorio dei Filippini in Roma (1575–1705), „Analecta Musicologica” XXVII, 1991; N. O’Regan Institutional Patronage in Post-Tridentine Rome. Music at Santissima Trinità dei Pellegrini 1550–1650, «Royal Musical Association Monographs» VII, London 1995; P. Macey Bonfire Songs. Savanarola’s Musical Legacy, Oxford 1998; San Filippo Neri nella realtà romana del XVI secolo, red. M.T. Bonadonna Russo, N. Del Re, «Collana Miscellanea della Società romana di storia patria» XXXIX, Roma 2000; L. Schmidt Die römische Lauda und die Verchristlichung der Musik im  16. Jahrhundert, «Schweizer Beiträge zur Musikforschung» II, Kassel 2003; J. Bramorski Muzyka jako chrześcijańska ‘paideia’ na przykładzie oratorium św. Filipa Nereusza, w: Muzyka sakralna w wymiarze kulturowo-edukacyjnym: Inspiracje i wyzwania, red. J. Bramorski, «Musica sacra» IX, Gdańsk 2013; A. Piéjus Musique et dévotion à Rome à la fin de la Renaissance: Les laudes de l’Oratoire, Turnhout 2013; La lauda dell’Oratorio. Aspetti e funzioni, red. F. Cantone, «Miscellanea Musicologica» X, Roma 2018; I. Fenlon Music and Domestic Devotion in the Age of Reform, w: Domestic Devotions in Early Modern Italy, red. M. Corry, M. Faini, A. Meneghin, Leiden 2019.