Münchheimer, Adam

Münchheimer, Minchejmer, Adam, *23 XII 1830 Warszawa, †27 I 1904 Warszawa, polski kompozytor, skrzypek, dyrygent, pedagog. Muzyki uczył się od 1837 u J. Niedzielskiego i J. Hornziela (skrzypce) oraz A. Tausiga (fortepian), od ok. 1845 u A. Freyera (harmonia, kontrapunkt). Jako uczeń gimnazjum dyrygował szkolnymi zespołami i grywał na organach w kościele ewangelickim w Warszawie. W latach 1850–64 był pierwszym skrzypkiem w orkiestrze Teatru Wielkiego. Równocześnie organizował chóry i koncerty w kościele Karmelitów i Pijarów, Gospodzie Artystów i Literatów oraz Resursie Obywatelskiej, gdzie wykonał – po raz pierwszy w Warszawie – m.in. Miserere G. Allegriego, Stabat Mater G.B. Pergolesiego, motety J.S. Bacha, liczne dzieła klasyków, zwłaszcza Mozarta. W 1851 przebywał we Francji, w 1856 wyjechał na studia do A.B. Marxa do Berlina. Poznał tam G. Meyerbeera, w Dreźnie zaś, gdzie po raz pierwszy wykonał swą uwerturę do Ottona łucznika, także K. Lipińskiego. Odwiedził też I. Moschelesa w Lipsku i F. Liszta oraz H. Berlioza w Weimarze, gdzie usłyszał po raz pierwszy Lohengrina R. Wagnera (z Berliozem spotkał się później w Warszawie). Po powrocie do Warszawy, dorywczo od 1858, a na stałe od 1864 dyrygował zespołami baletu i melodramatu w Teatrze Wielkim. W 1865 zainicjował koncerty symfoniczne orkiestry operowej; wskutek konkurencji orkiestr zagranicznych i niewielkiego powodzenia wśród warszawskiej publiczności idea ta upadła po 12 koncertach. W późniejszych latach uznaniem cieszyły się jego koncerty historyczne muzyki polskiej (ok. 1881), a w latach 1869–1900 koncerty dobroczynne (ogółem ok. 100), organizowane na rzecz studentów i uczniów gimnazjum, na pokrycie kosztów druku publikacji Lud O. Kolberga, a także na rzecz instytucji kultury oraz literatów i muzyków. Zarazem od 1861 Münchheimer był profesorem klasy chóralnej i członkiem Zarządu Instytutu Muzycznego, w którego organizacji uczestniczył. Od 1864 przez 34 lata uczył śpiewu chóralnego, gry fortepianowej i piastował urząd generalnego inspektora muzycznego w Aleksandryjsko-Maryjskim Instytucie Wychowania Panien; w latach 1876–82 uczył też harmonii w Seminarium Nauczycielskim. W 1872 objął po Moniuszce dyrekcję opery polskiej; nie otrzymał jednak urzędowej nominacji, a więc i pensji. Po 3 latach musiał ustąpić C. Trombiniemu i wrócił do dyrygowania orkiestrą baletową. Oficjalną nominację na dyrektora opery i pierwszego dyrygenta Münchheimer otrzymał dopiero w 1882 i funkcję tę pełnił do emerytury (1890). Pierwszymi wystawionymi przez niego operami przez były Duch wojewody L. Grossmana (1873) i Robert Diabeł Meyerbeera (1874); później dyrygował m.in. operami Wagnera (Lohengrin), Bizeta (Carmen), Moniuszki (Jawnuta, wznowienie Strasznego dworu – obie 1884), Masseneta (Manon, 1884) oraz Verdiego, którego był gorącym wielbicielem (począwszy od pierwszych wystawień jego oper w Warszawie w 1848, 1849 i 1851), a później przyjacielem. Premiery własnych oper powierzał innym dyrygentom. Dzięki poparciu Masseneta teatr królewski w Antwerpii zakupił 1886 partytury Mazepy; mimo zaawansowanych prób nie doszło jednak do planowanej na 7 I 1887 premiery z powodu bankructwa dyrekcji teatru. Ok. 1888 Münchheimer wraz z Z. Stojowskim pomagał przebywającemu w Polsce L. Delibes’owi w poszukiwaniu materiałów do jego nowej opery Kassya. W 1889 Münchheimer przebywał na festiwalu w Bayreuth. W 1898 prowadził wykonania własnych utworów symfonicznych w Sewastopolu, a w 1902 w Petersburgu. 6 V 1900 obchodził jubileusz 50-lecia pracy artystycznej, uczczony premierą Mazepy pod dyrekcją E. Młynarskiego. Doczekał się też wykonania Legendy o Mistrzu Twardowskim w filharmonii w Warszawie, w sezonie 1901/02. Jesienią 1902 przygotował premierę Mazepy w Turynie (29 X), ze względu na stan zdrowia nie mógł być świadkiem sukcesu swego dzieła. W ostatnich latach życia Münchheimer był bibliotekarzem Teatru Wielkiego.

Münchheimer był członkiem-założycielem, długoletnim członkiem zarządu i od 1900 członkiem honorowym WTM. W 1890 zorganizował i przez 3 lata prowadził amatorską orkiestrę symfoniczną, w latach 1895–1902 kierował Szkołą Muzyczną i Dramatyczną WTM; wespół z J. Karłowiczem porządkował bibliotekę i wzbogacał ją m.in. własnymi darowiznami, działał też w sekcjach Moniuszki i Chopina. W młodości prowadził Pamiętnik z podróży, co umożliwiło mu później pisanie wspomnieniowo-historycznych artykułów do warszawskich czasopism. Posiadał dużą kolekcję cennych muzykaliów, które wdowa po nim, śpiewaczka Ludwika Noch (†25 IX 1904), przekazała Bibliotece WTM. Tuż przed śmiercią Münchheimer zobowiązał swoich 3 synów do zmiany nazwiska na Minchejmer.

Münchheimer ogromnie zasłużył się kulturze muzycznej Warszawy 2. poł. XIX w. Pracował w okresie silnych represji po upadku Powstania Styczniowego, w atmosferze tępienia polskości i w środowisku mało muzykalnym; na premierę Stradyoty czekał 10 lat, na premierę Mazepy – 15. Hymnu Pomnik Mickiewicza (z okazji odsłonięcia pomnika w Warszawie) nie pozwolono mu w Warszawie ani wydać, ani wykonać. Münchheimer wykonywał m.in. utwory M. Gomółki, Wacława z Szamotuł, M. Zieleńskiego, zabiegał też o ratowanie twórczości Moniuszki przed rozproszeniem. Po I.F. Dobrzyńskim podjął trud tworzenia stałej orkiestry symfonicznej; organizował różne formy koncertów przystosowane do możliwości percepcyjnych słuchaczy, zapraszał najlepszych polskich solistów. Wydatnie przysłużył się polskiej kulturze muzycznej, talentem kompozytorskim nie dorównywał jednak wielu swoim współczesnym.

Münchheimer reprezentował w muzyce polskiej orientację francuską, nazywano go „polskim Meyerbeerem”, ponieważ tego kompozytora uważał za mistrza formy operowej i muzyki instrumentalnej; Münchheimer przejął także wzory oper włoskich (Rossini, Bellini), niemieckich (Weber), francuskich (Auber). Rozbudował finały, sceny chóralne i baletowe, podjął też za Meyerbeerem tematykę historyczną i religijną; ulegał także wpływom Verdiego, Masseneta, Moniuszki i Mascagniego (Mściciel), podziwiał Wagnera, zwłaszcza Lohengrina i Śpiewaków norymberskich, lecz uważał, iż głosy wokalne w jego operach uległy „degradacji” („Echo Muzyczne, Teatralne i Artystyczne” 1889 nr 310). Ślady oddziaływania Meyerbeera na twórczość Münchheimera zaznaczają się w jego najbardziej cenionym przez współczesnych dziele – operze Mazepa, kilkakrotnie wystawianej i wznawianej mimo trudności realizacyjnych i kosztów (po raz ostatni 1925 w Katowicach). Opera ta wyróżnia się barwną i wypracowaną w szczegółach instrumentacją z ciekawymi kombinacjami głosów wokalnych i instrumentalnych, liryzmem i niekiedy prawdziwie „włoską melodyką” (Serenada), jak pisano w turyńskiej prasie. Polscy krytycy muzyczni zwracali uwagę na wprowadzane niekiedy motywy przewodnie i obrazowość niektórych scen (np. ilustracja tętentu konia wśród stepowego wichru w finale opery). Osobowość kompozytorska Münchheimera najpełniej wyraziła się w dziełach szerzej rozbudowanych, natomiast miniatury, zwłaszcza pieśni, zdradzają brak inwencji harmonicznej, mają szablonową architektonikę i melodykę (szczególną popularnością cieszyła się pieśń Czarny krzyżyk). Bardziej zindywidualizowane były jego pieśni chóralne (Flisaki, Dzban), nagradzane na konkursach pieśniarskich w Warszawie, Lwowie, Poznaniu, Mediolanie, Chicago i popularne aż do lat międzywojennych. Muzyka symfoniczna, zwłaszcza uwertury, znajdowała uznanie na koncertach i festiwalach w Montreux (1897,1898), a także w Berlinie, Dreźnie, Londynie, Paryżu, Antwerpii. Największy sukces odniósł Münchheimer w 1893 na międzynarodowym konkursie kompozytorskim w Brukseli ogłoszonym przez belgijskie towarzystwo muzyczne Carillon, na którym to konkursie zdobył 5 pierwszych nagród za wysłane do pięciu różnych sekcji utwory: Suitę na orkiestrę, Mszę zwaną odtąd „konkursową” (wcześniej odrzuconą na konkursie WTM), psalm De profundis na chór a cappella z IV aktu Mazepy, Nokturn na bas lub baryton, altówkę lub wiolonczelę ad libitum, róg i fortepian oraz uwerturę Les sons mystérieux (dodatkowo uhonorowaną „la plus grande distinction”).

Literatura: album Adama Münchheimera 1865–1931, Biblioteka Ossolineum, Wrocław, sygn. 5836/11, BN mf 28572 (zawiera niesygnowane i niedatowane wycinki z prasy, programy i afisze koncertowe, listy); W. Żeleński Stradiota, opera Adama Münchheimera, „Kłosy” 1877 nr 602; J. Kleczyński Adam Münchheimer, „Echo Muzyczne, Teatralne i Artystyczne” 1885 nr 83 oraz Nowa instrumentacja koncertu Chopina (e-moll) dokonana przez Adama Münchheimera, „Echo Muzyczne, Teatralne i Artystyczne” 1892 nr 456; U m[aestro] A. M. di Varsavia, „II Mondo Artístico” 1893 nr 24/25; F. Hoesick Preludia o Chopinie, „Echo Muzyczne, Teatralne i Artystyczne” 1899 nr 837; A. Sygietyński 50-lecie działalności muzycznej Adama Münchheimera „Mazepa”, ,Ateneum” 1900 t. 2; F. Brzeziński Adam Münchheimer, „Kurier Warszawski” 1931 nr 22; T. Joteyko Adam Münchheimer, „Przegląd Muzyczny” 1931 nr 2/3; M. Fuks Adam Münchheimer, w: Z diariusza muzycznego, Warszawa 1977.