Mouton, Jean

Mouton [mutˊą] Jean, *przed 1460 Holluige (obecnie Haut-Wignes k. Samer), †30 X 1522 St Quentin, francuski kompozytor, duchowny. W 1477 został śpiewakiem i nauczycielem religii, a w 1483 maître de chapelle przy kolegiacie Notre Dame w Nesle. W 1500 był „maistre des enfans” przy katedrze w Amiens (współorganizował wówczas wystawienie misterium). Od IX 1501 pełnił tę samą funkcję przy kolegiacie St André w Grenoble, a prawdopodobnie już w VI 1502 przeszedł na dwór królowej Anny Bretońskiej. Za jej wstawiennictwem uzyskał w 1510 dochody z kanonii w Grenoble, a nadwornym muzykiem pozostał do śmierci, służąc kolejno Ludwikowi XII i Franciszkowi I. Wskazuje się co najmniej 8 motetów Moutona (H.M. Brown – The New Grove Dictionary od Music and Musicians t. 12 i E.E. Lowinsky), których teksty wykazują związek z ważnymi dla panujących wydarzeniami. Innym uczcił Mouton elekcję papieża Leona X (1513), ceniącego wysoko jego dzieła. W 1515 Mouton uczestniczył w Bolonii w spotkaniu króla i papieża; rywalizacja kapel przy okazji tego wydarzenia zyskała rozgłos w Europie, a kompozytor otrzymał od Leona X godność notariusza apostolskiego (w drodze do Bolonii Mouton być może zatrzymał się w Ferrarze, gdzie książę d’Este już w 1507 zabiegał o jego utwory). Prawdopodobnie uczestniczył też w 1520 w analogicznej rywalizacji podczas spotkania Franciszka I z królem angielskim, Henrykiem VIII. Pod koniec życia uzyskał beneficjum w St Quentin i tam w kolegiacie został pochowany. Glarean zamieszcza w traktacie 4 utwory Moutona, chwali go jako twórcę gładko płynących melodii, którymi operował z wielką pomysłowością, i wspomina osobiste z nim spotkanie, a P. Aaron w 2. wydaniu Toscanello (1529) rozważa problemy musica ficta m.in. na przykładzie utworów Moutona. Najwybitniejszym uczniem Moutona był A. Willaert.

Mimo istnienia czterech dysertacji (niepublikowanych!) poświęconych mszom i motetom Moutona, fenomen jego twórczości, zestawianej często z twórczością Josquina des Prés, nie został dokładnie zbadany, a brak szerzej dostępnego wydania motetów, podstawowego z uprawianych przez niego gatunków, utrudnia dokonanie ich oceny. W literaturze podkreślana jest umiejętność konstruowania przez Moutona płynnych, mało zróżnicowanych rytmicznie, często spokrewnionych z chorałem linii melodycznych oraz doskonałość w operowaniu techniką kontrapunktyczną, przejawiająca się zarówno w licznych kanonach (np. poczwórny kanon w 8-głosowym Nesciens mater), jak przy imitacji swobodnej czy przy polifonii nieimitacyjnej i zarówno w strukturach opartych na cantus firmus (najczęściej rytmizowanym), jak pozbawionych go. Uważa się również, że koncentrując się na abstrakcyjnych konstrukcjach muzycznych, Mouton nie interesował się wyrażaniem opracowywanych tekstów i jego twórczość różni się w tym względzie od dzieł Josquina. Wydaje się, że opinia ta wymaga weryfikacji w świetle nowych badań prowadzonych w tej dziedzinie, gdyż nawet pobieżna obserwacja pozwala zauważyć np. znaczące użycie fauxbourdonu przy słowach „simul” czy „conglorificatur”, choć np. skomponowanie przez Moutona motetu z okazji zwycięskiej bitwy (Exalta Regina Galliae) w tonie frygijskim, uważanym na ogół za żałobny, może wskazywać na pewną niezależność kompozytora od kształtujących się konwencji. Pod względem formalnym zaobserwowano w motetach nieopartych na chorale stosowanie różnego rodzaju powtórzeń odcinków, z przekształceniami wariacyjnymi lub bez; wśród tych utworów są wczesne przykłady 2-częściowej formy repryzowej. W cykle mszalne ujmował Mouton tylko część ordinarium, zwykle powiązane ze sobą materiałowo. Jako cantus firmus wprowadzał parafrazowaną melodię chorałową (Credo w mszy Alma Redemptoris, antyfona w Tu es Petrus) lub czerpaną z jednego głosu utworu polifonicznego (z motetu Fevina w mszy Benedictus Dominus, z anonimowej chanson w mszy L’oserai je dire); tylko w mszy Quem dicunt zaobserwowano wykorzystanie całej wielogłosowej konstrukcji modelu (motet J. Richaforta) i jest to wczesny przykład typu missa parodia. W niektórych mszach wprowadza Mouton kontrast obsady, zmniejszając liczbę głosów do 3 i 2 w poszczególnych odcinkach kolejnych części i zwiększając do 5 i 6 w Agnus III; rzadziej stosuje kontrast metryczny, wprowadzając trójmiar, a do wyjątków należy kontrast fakturalny związany z wystąpieniem odcinków akordowych.

Literatura: C. Gomart Notes historiques sur la maîtrise de Saint-Quentin et sur les célébrités musicales de cette ville, „Bulletin de la Société Académique de Saint-Quentin”, 1850; M. Brenet Jean Mouton, „Tribune de Saint-Gervais” V, 1899; G. Durand La musique de la Cathédrale d’Amiens avant la Révolution, „Bulletin de la Société des antiquaires de Picardie” XXIX, 1920–22; J. Delporte L’école polyphonique franco-flamande. Jean Mouton, „Revue Liturgique et Musicale” XVI–XIX, 1932–35; J. Delporte Nouveaux documents sur Jean Mouton, „Musique et Liturgie” XXI, 1937; L. Royer Les musiciens et la musique à l’ancienne collégiale Saint-André de Grenoble du XV^e au XVIII^e siècle, „Bibliothèque d’Humanisme et Renaissance” IV, 1937; B.A. Wallner La messe „Queramus cum pastoribus” de Cristobal Morales et son modèle, le motet de Jean Mouton, „Musica Sacra” XLV, 1938; A.C. Minor The Masses of Jean Mouton, dysertacja, University of Michigan, 1950; F. Lesure Un document sur la jeunesse de Jean Mouton, „Revue Belge de Musicologie” V, 1951; R. Dammann Studien zu den Motetten von Jean Mouton, dysertacja, Universität Freiburg, 1952; D. Plamenac Deux pièces de la Renaissance florentins tirées de fonds florentins, „Revue Belge de Musicologie” VI, 1952; R. Dammann Spätformen der isorhythmischen Motetten im 16. Jahrhundert, „Archiv für Musikwissenschaft” X, 1953; J.M. Shine The Motets of Jean Mouton, dysertacja, New York University, 1953; P. Kast Studien zu den Messen des Jean Mouton, dysertacja, Goethe-Universität Frankfurt, 1955; P. Kast Zu Biographie und Werk Jean Moutons, w: Kongressbericht Wien Mozart-Jahr 1956, red. E. Schenk, Graz 1956; H.M. Brown The Genesis of a Style: the Parisian Chanson, 1500-1530, w: Studies in Comparison and Contrast, red. J. Haar, Cambridge 1964; L. Lockwood A View of the Early Sixteenth-Century Parody Mass, w: Queens College Twenty-fifth Anniversary Festschrift, Nowy Jork 1964; E.E. Lowinsky, wstęp do The Medici Codex of 1518, «Monuments of Renaissance Music» III–V, Chicago 1968; A. Dunning Die Staatsmotette 1480–1555, Utrecht 1970; W.R. Clendenin sen. Canons in the Missa „L’homme armé” by Forestier or Mouton, 1974; S. Bonime Anne de Bretagne (1477–1514) and Music, dysertacja, Bryn Mawr College, 1975; D. Crawford Sixteenth-Century Choir books in the Archivio Capitolare at Casale Monferrato, Rzym 1975; L. Lockwood Jean Mouton and Jean Michel. New Evidence on French Music and Musicians in Italy, 1505–1520, „Journal of the American Musicological Society” XXXII, 1979; M. Picker The Motet Anthologies of Petrucci and Antico Published between 1514 and 1521. A Comparative Study, w: Formen und Probleme der Überlieferung mehrstimmiger Musik im Zeitalter Josquin Desprez, red. L. Pinscher, Monachium 1981; H. Dill Non-Cadential Articulation of Structure in Some Motets of Josquin and Mouton, „Current Musicology” XXXIII, 1982; R.J. Snow Toledo Cathedral MS Reservado 23, „Journal of Musicology” II, 1983; T.G. MacCracken The Manuscript Uppsala, Universitetsbiblioteket, Vokalmusik i Handskrift 76b, dysertacja, University of Chicago, 1985; F. Tirro Renaissance Musical Sources in the Archive of San Petronio in Bologna. I: G. Spataro’s Choirbooks, Neuhausen 1986; R. Sherr The Membership of the Chapels of Louis XII and Anne de Bretagne in the Years Preceding their Deaths, „Journal of Musicology” VI, 1988; J.M. Vaccaro, wstęp do G. Morlaye II, Oeuvres pour le luth. Manuscrits d’Uppsala, «Corpus des Luthistes Français», Paryż 1989; Y.H. Hur Conflicting Attributions in the Continental Motet Repertory from ca.1500 to ca.1550, dysertacja, City University of New York, 1990; T. Brass The Five-Part Motet Missus est Angelus Gabriel and Its Conflicting Attributions, H.M. Brown Notes Towards a Definition of Personal Style: Conflicting Attributions and the Six-Part Motets of Josquin and Mouton oraz R. Stewart Jean Mouton: Man and Musician. Motets Attributed to both Josquin and Mouton, w: Proceedings of the International Josquin Symposium Utrecht 1986, red. W. Elders i F. de Haen, Utrecht 1991; J.T. Brobeck The Motet at the Court of Francis I, dysertacja, University of Pennsylvania, 1991; T. Nouwen-van de Ven Cristobal de Morales’ Parody Mass „Benedicta es caelorum Regina” and Its Two Sources, Steenwijk 1991 (zawiera motet Moutona); R. Heyink Zur Wiederentdeckung der Motu proprio-Erlasse Papst Leos X. an Jean Mouton und weitere Mitglieder der französischen Hofkapelle, „Kirchenmusikalisches Jahrbuch” LXXVI, 1992; M. Bent Accidentals, Counterpoint and Notation in Aaron’s Aggiunta to the Toscanello in musica, „The Journal of Musicology” XII, 1994; J. van Benthem The Alamire Fragments of the Plantin-Moretus Museum in Antwerp, w: Musicology and Archivai Research, red. B. Haggh, F. Daelemans i A. Vanrie, Bruksela 1994; S. Schlagel Josquin des Prez and His Motets: a Case-Study in Sixteenth-Century Reception History, dysertacja, University of North Carolina at Chapel Hill, 1996; A. Gosman Stacked Canon and Renaissance Compositional Procedure, „Journal of Music Theory” XLI, 1997; A. Coeurdevey La Missa sans cadence de Mouton et son modèle: Quelques réflexions sur le “mode de La”, „Acta musicologica” LXXVIII, 2006; I. Ott Das kompositorische Verfahren in Jean Moutons Quadrupelkanon Nesciens mater virgo virum, „Zeitschrift der Gesellschaft für Musiktheorie” IX, 2012; P.W. Urquhart Remarks on some chansons by Jean Mouton, and related matters, „Tijdschrift van de Koninklijke Vereniging voor Nederlandse Muziekgeschiedenis” LXV, 2016; P.P. Macey Jean Mouton: Canon, cantus firmus, and the ‘combinative impulse’ in motets for five voices, „Journal of the Alamire Foundation” X, 2018.