logotypes-ue_ENG

Mouton, Jean

Biogram i literatura

Mouton [mutˊą] Jean, *przed 1460 Holluige (obecnie Haut-Wignes k. Samer), †30 X 1522 St Quentin, francuski kompozytor, duchowny. W 1477 został śpiewakiem i nauczycielem religii, a w 1483 maître de chapelle przy kolegiacie Notre Dame w Nesle. W 1500 był „maistre des enfans” przy katedrze w Amiens (współorganizował wówczas wystawienie misterium). Od IX 1501 pełnił tę samą funkcję przy kolegiacie St André w Grenoble, a prawdopodobnie już w VI 1502 przeszedł na dwór królowej Anny Bretońskiej. Za jej wstawiennictwem uzyskał w 1510 dochody z kanonii w Grenoble, a nadwornym muzykiem pozostał do śmierci, służąc kolejno Ludwikowi XII i Franciszkowi I. Wskazuje się co najmniej 8 motetów Moutona (H.M. Brown – The New Grove Dictionary od Music and Musicians t. 12 i E.E. Lowinsky), których teksty wykazują związek z ważnymi dla panujących wydarzeniami. Innym uczcił Mouton elekcję papieża Leona X (1513), ceniącego wysoko jego dzieła. W 1515 Mouton uczestniczył w Bolonii w spotkaniu króla i papieża; rywalizacja kapel przy okazji tego wydarzenia zyskała rozgłos w Europie, a kompozytor otrzymał od Leona X godność notariusza apostolskiego (w drodze do Bolonii Mouton być może zatrzymał się w Ferrarze, gdzie książę d’Este już w 1507 zabiegał o jego utwory). Prawdopodobnie uczestniczył też w 1520 w analogicznej rywalizacji podczas spotkania Franciszka I z królem angielskim, Henrykiem VIII. Pod koniec życia uzyskał beneficjum w St Quentin i tam w kolegiacie został pochowany. Glarean zamieszcza w traktacie 4 utwory Moutona, chwali go jako twórcę gładko płynących melodii, którymi operował z wielką pomysłowością, i wspomina osobiste z nim spotkanie, a P. Aaron w 2. wydaniu Toscanello (1529) rozważa problemy musica ficta m.in. na przykładzie utworów Moutona. Najwybitniejszym uczniem Moutona był A. Willaert.

Mimo istnienia czterech dysertacji (niepublikowanych!) poświęconych mszom i motetom Moutona, fenomen jego twórczości, zestawianej często z twórczością Josquina des Prés, nie został dokładnie zbadany, a brak szerzej dostępnego wydania motetów, podstawowego z uprawianych przez niego gatunków, utrudnia dokonanie ich oceny. W literaturze podkreślana jest umiejętność konstruowania przez Moutona płynnych, mało zróżnicowanych rytmicznie, często spokrewnionych z chorałem linii melodycznych oraz doskonałość w operowaniu techniką kontrapunktyczną, przejawiająca się zarówno w licznych kanonach (np. poczwórny kanon w 8-głosowym Nesciens mater), jak przy imitacji swobodnej czy przy polifonii nieimitacyjnej i zarówno w strukturach opartych na cantus firmus (najczęściej rytmizowanym), jak pozbawionych go. Uważa się również, że koncentrując się na abstrakcyjnych konstrukcjach muzycznych, Mouton nie interesował się wyrażaniem opracowywanych tekstów i jego twórczość różni się w tym względzie od dzieł Josquina. Wydaje się, że opinia ta wymaga weryfikacji w świetle nowych badań prowadzonych w tej dziedzinie, gdyż nawet pobieżna obserwacja pozwala zauważyć np. znaczące użycie fauxbourdonu przy słowach „simul” czy „conglorificatur”, choć np. skomponowanie przez Moutona motetu z okazji zwycięskiej bitwy (Exalta Regina Galliae) w tonie frygijskim, uważanym na ogół za żałobny, może wskazywać na pewną niezależność kompozytora od kształtujących się konwencji. Pod względem formalnym zaobserwowano w motetach nieopartych na chorale stosowanie różnego rodzaju powtórzeń odcinków, z przekształceniami wariacyjnymi lub bez; wśród tych utworów są wczesne przykłady 2-częściowej formy repryzowej. W cykle mszalne ujmował Mouton tylko część ordinarium, zwykle powiązane ze sobą materiałowo. Jako cantus firmus wprowadzał parafrazowaną melodię chorałową (Credo w mszy Alma Redemptoris, antyfona w Tu es Petrus) lub czerpaną z jednego głosu utworu polifonicznego (z motetu Fevina w mszy Benedictus Dominus, z anonimowej chanson w mszy L’oserai je dire); tylko w mszy Quem dicunt zaobserwowano wykorzystanie całej wielogłosowej konstrukcji modelu (motet J. Richaforta) i jest to wczesny przykład typu missa parodia. W niektórych mszach wprowadza Mouton kontrast obsady, zmniejszając liczbę głosów do 3 i 2 w poszczególnych odcinkach kolejnych części i zwiększając do 5 i 6 w Agnus III; rzadziej stosuje kontrast metryczny, wprowadzając trójmiar, a do wyjątków należy kontrast fakturalny związany z wystąpieniem odcinków akordowych.

Literatura: C. Gomart Notes historiques sur la maîtrise de Saint-Quentin et sur les célébrités musicales de cette ville, „Bulletin de la Société Académique de Saint-Quentin”, 1850; M. Brenet Jean Mouton, „Tribune de Saint-Gervais” V, 1899; G. Durand La musique de la Cathédrale d’Amiens avant la Révolution, „Bulletin de la Société des antiquaires de Picardie” XXIX, 1920–22; J. Delporte L’école polyphonique franco-flamande. Jean Mouton, „Revue Liturgique et Musicale” XVI–XIX, 1932–35; J. Delporte Nouveaux documents sur Jean Mouton, „Musique et Liturgie” XXI, 1937; L. Royer Les musiciens et la musique à l’ancienne collégiale Saint-André de Grenoble du XVe au XVIIIe siècle, „Bibliothèque d’Humanisme et Renaissance” IV, 1937; B.A. Wallner La messe „Queramus cum pastoribus” de Cristobal Morales et son modèle, le motet de Jean Mouton, „Musica Sacra” XLV, 1938; A.C. Minor The Masses of Jean Mouton, dysertacja, University of Michigan, 1950; F. Lesure Un document sur la jeunesse de Jean Mouton, „Revue Belge de Musicologie” V, 1951; R. Dammann Studien zu den Motetten von Jean Mouton, dysertacja, Universität Freiburg, 1952; D. Plamenac Deux pièces de la Renaissance florentins tirées de fonds florentins, „Revue Belge de Musicologie” VI, 1952; R. Dammann Spätformen der isorhythmischen Motetten im 16. Jahrhundert, „Archiv für Musikwissenschaft” X, 1953; J.M. Shine The Motets of Jean Mouton, dysertacja, New York University, 1953; P. Kast Studien zu den Messen des Jean Mouton, dysertacja, Goethe-Universität Frankfurt, 1955; P. Kast Zu Biographie und Werk Jean Moutons, w: Kongressbericht Wien Mozart-Jahr 1956, red. E. Schenk, Graz 1956; H.M. Brown The Genesis of a Style: the Parisian Chanson, 1500-1530, w: Studies in Comparison and Contrast, red. J. Haar, Cambridge 1964; L. Lockwood A View of the Early Sixteenth-Century Parody Mass, w: Queens College Twenty-fifth Anniversary Festschrift, Nowy Jork 1964; E.E. Lowinsky, wstęp do The Medici Codex of 1518, «Monuments of Renaissance Music» III–V, Chicago 1968; A. Dunning Die Staatsmotette 1480–1555, Utrecht 1970; W.R. Clendenin sen. Canons in the Missa „L’homme armé” by Forestier or Mouton, 1974; S. Bonime Anne de Bretagne (1477–1514) and Music, dysertacja, Bryn Mawr College, 1975; D. Crawford Sixteenth-Century Choir books in the Archivio Capitolare at Casale Monferrato, Rzym 1975; L. Lockwood Jean Mouton and Jean Michel. New Evidence on French Music and Musicians in Italy, 1505–1520, „Journal of the American Musicological Society” XXXII, 1979; M. Picker The Motet Anthologies of Petrucci and Antico Published between 1514 and 1521. A Comparative Study, w: Formen und Probleme der Überlieferung mehrstimmiger Musik im Zeitalter Josquin Desprez, red. L. Pinscher, Monachium 1981; H. Dill Non-Cadential Articulation of Structure in Some Motets of Josquin and Mouton, „Current Musicology” XXXIII, 1982; R.J. Snow Toledo Cathedral MS Reservado 23, „Journal of Musicology” II, 1983; T.G. MacCracken The Manuscript Uppsala, Universitetsbiblioteket, Vokalmusik i Handskrift 76b, dysertacja, University of Chicago, 1985; F. Tirro Renaissance Musical Sources in the Archive of San Petronio in Bologna. I: G. Spataro’s Choirbooks, Neuhausen 1986; R. Sherr The Membership of the Chapels of Louis XII and Anne de Bretagne in the Years Preceding their Deaths, „Journal of Musicology” VI, 1988; J.M. Vaccaro, wstęp do G. Morlaye II, Oeuvres pour le luth. Manuscrits d’Uppsala, «Corpus des Luthistes Français», Paryż 1989; Y.H. Hur Conflicting Attributions in the Continental Motet Repertory from ca.1500 to ca.1550, dysertacja, City University of New York, 1990; T. Brass The Five-Part Motet Missus est Angelus Gabriel and Its Conflicting Attributions, H.M. Brown Notes Towards a Definition of Personal Style: Conflicting Attributions and the Six-Part Motets of Josquin and Mouton oraz R. Stewart Jean Mouton: Man and Musician. Motets Attributed to both Josquin and Mouton, w: Proceedings of the International Josquin Symposium Utrecht 1986, red. W. Elders i F. de Haen, Utrecht 1991; J.T. Brobeck The Motet at the Court of Francis I, dysertacja, University of Pennsylvania, 1991; T. Nouwen-van de Ven Cristobal de Morales’ Parody Mass „Benedicta es caelorum Regina” and Its Two Sources, Steenwijk 1991 (zawiera motet Moutona); R. Heyink Zur Wiederentdeckung der Motu proprio-Erlasse Papst Leos X. an Jean Mouton und weitere Mitglieder der französischen Hofkapelle, „Kirchenmusikalisches Jahrbuch” LXXVI, 1992; M. Bent Accidentals, Counterpoint and Notation in Aaron’s Aggiunta to the Toscanello in musica, „The Journal of Musicology” XII, 1994; J. van Benthem The Alamire Fragments of the Plantin-Moretus Museum in Antwerp, w: Musicology and Archivai Research, red. B. Haggh, F. Daelemans i A. Vanrie, Bruksela 1994; S. Schlagel Josquin des Prez and His Motets: a Case-Study in Sixteenth-Century Reception History, dysertacja, University of North Carolina at Chapel Hill, 1996; A. Gosman Stacked Canon and Renaissance Compositional Procedure, „Journal of Music Theory” XLI, 1997; A. Coeurdevey La Missa sans cadence de Mouton et son modèle: Quelques réflexions sur le “mode de La”, „Acta musicologica” LXXVIII, 2006; I. Ott Das kompositorische Verfahren in Jean Moutons Quadrupelkanon Nesciens mater virgo virum, „Zeitschrift der Gesellschaft für Musiktheorie” IX, 2012; P.W. Urquhart Remarks on some chansons by Jean Mouton, and related matters, „Tijdschrift van de Koninklijke Vereniging voor Nederlandse Muziekgeschiedenis” LXV, 2016; P.P. Macey Jean Mouton: Canon, cantus firmus, and the ‘combinative impulse’ in motets for five voices, „Journal of the Alamire Foundation” X, 2018.

Kompozycje i edycje

Kompozycje:

15 mszy na 4 głosy i 1 na 5 głosów, publikowane i kopiowane wielokrotnie, zach. w 2 drukach autorskich: Missarum (…) liber primus…, Fossombrone 1515 i Missa J. Mouton…, b.m. 1559 oraz w drukach zbiorowych: A. Antico (1516, 1521, 1521), G. Giunta (1522), J. Moderne (1532), P. Attaingnant (1532, 1532), T. Susato (1546) i w rkp. (m.in. unikaty: Casale Monteferrato, Archivio Capitolare i Uppsala, Universitetsbiblioteket)

2 msze na 4 głosy przypisywane także M. Forestierowi (Missa „L’homme armé”) i A. de Fevinowi (Missa „Sancta Trinitatis”)

nieustalona liczba motetów (wiele przypadków niepewnego autorstwa), H.M. Brown wymienia (wykaz w The New Grove Dictionary od Music and Musicians) 72 motety na 4 głosy, 7 na 5 głosów, 5 na 6 głosów, 4 na 8 głosów, 2 na 3 głosy i 1 na 2 głosy oraz z atrybucją podwójną i potrójną 12 motetów na 4 głosy, 2 na 5 głosów, 1 na 6 głosów i na 4 głosy

magnifikat – zach. (zwykle w kilku przekazach) w późnym druku autorskim: Selecti aliquot moduli (…) liber primus, wyd. Paryż 1555, w drukach zbiorowych z lat 1504–64 i w rkp.

11 chansons na 4 głosy i 4 na 3 głosy w drukach zbiorowych z lat 1501–30 i w rkp.

chanson na 5 głosów w zbiorze z 1543 (?), 2. wyd. 1545, 4 na 5 głosów i 1 na 6 głosów w zbiorze z 1560 (unikat defekt BJ), 2. wyd. 1572

Carmen quatuor vocum ex una fluentium (…) I.M., quibus alias duodecim, videlicet octo ex duabus, duas ex una, & duas sine fuga, addebat Petrus Massenus, Moderatus, kanon, wyd. Augsburg 1548

 

Edycje:

Opera omnia, wyd. A.C. Minor, «Corpus Mensurabilis Musicae» XLIII, t. 1: msze Alleluya, Alma Redemptoris, Benedictus Dominus, 1967, t. 2: msze Dictes moy, Ecce quam bonum, Faulte d’argent, 1968, t. 3: msze L’oserai je dire, Quem dicunt homines, Regina mearum, Missa sans cadence, 1969, t. 4: msze Tu es Petrus, 5-gł., Tua est potentia, Verbum bonum, 1974

transkrypcje 106 motetów i magnifikatu w: J.M. Shine The Motets of J. Mouton, dysertacja, University of Michigan, 1951

Missa Alma Redemptoris, «Les Maîtres Musiciens de la Renaissance française», red. H. Expert IX, Paryż 1899

Missa Alleluia, wyd. P. Kast, «Das Chorwerk» LXX, 1958

transkr. 1 mszy i 4 motetów w: Th.G. MacCracken The Manuscript Uppsala, Universitetsbiblioteket, Vokalmusik i Handskrift 76b, dysertacja, University of Chicago, 1985

16 motetów w Treize livre de motets parus chez Pierre Attaingnant en 1534 et 1535, Paryż i Monako 1934–63, t. 1–4 i 6–7 wyd. A. Smijers, t. 8–9, 11 i 13 wyd. T. Merritt

5 motetów wyd. P. Kast, «Das Chorwerk» LXXVI, 1960

5 motetów wyd. M. Picker w The Motet Books of Andrea Antico, «Monuments of Renaissance Music» VIII, Chicago 1987

5 chansons na 5–6 głosów i jedną na 3 głosy wyd. J.E. Bernstein w Chansons Issued by Le Roi and Ballard, «The Sixteenth-Century Chanson» XIX, Nowy Jork 1991

3 chansons na 4 głosy wyd. A. Smijers w Van Ockeghem tot Sweelinck, Amsterdam 1956

2 chansons na 4 głosy wyd. H.M. Brown w Theatrical Chansons of the Fifteenth and Early Sixteenth Centuries, Cambridge (Massachusetts) 1963

pojedyncze 4-głosowe, wyd. E. Bernoulli w Aus Liederbüchern der Humanistenzeit, Lipsk 1910, wyd. H. Hewitt i J. Pope w Harmonice musices odhecaton A, Cambridge (Massachusetts) 1946, wyd. D. Plamenac w Deux pièces de la Renaissance tirées de fonds florentins, „Revue Belge de Musicologie” VI, 1952, wyd. H. Albrecht, «Das Chorwerk» LXI, 1956, wyd. D. Heartz w A New Attaignant Book and the Beginnings of French Music Printing, „Journal of the American Musicological Society” XIV, 1961