Mazzocchi, Domenico

Mazzocchi [macc´okki] Domenico, ochrzczony 8 XI 1592 Civita Castellana, †21 I 1665 Rzym, włoski kompozytor. W 1614 otrzymał obywatelstwo Rzymu, w 1619 przyjął święcenia kapłańskie; studiował prawo i (wg niepewnych danych) filozofię; wiadomości o jego studiach muzycznych są niepewne, przyjmuje się, że był uczniem G.B. Nanina. Od 1621 do końca życia był związany z dworem kardynała Ippolito Aldobrandiniego, nie pełnił tam jednak żadnej funkcji muzycznej. W 1637 Domenico Mazzocchi otrzymał od papieża Urbana VIII (M. Barberiniego) dożywotnią pensję; następny papież, Innocenty X (G. Pamfili), również go uposażył. W spisie inwentarza po śmierci Domenica Mazzocchiego figurowały 3 szafy z muzykaliami drukowanymi i rękopiśmiennymi, kilka portretów jego i brata Virgilia. Ok. 1642 Domenico Mazzocchi zaangażował się w spór dotyczący przeszłości miasta rodzinnego dowodząc, że było ono starożytnym miastem etruskim Veii. Opublikował 3 rozprawy na ten temat, ale niemal całkowicie przestał w tym czasie komponować. Ostatni zbiór wyd. w 1664 zawiera wprawdzie 19 utworów (koncerty kościelne i 8 oratoriów), jednakże większość z nich powstała w latach 30. i 40.

Twórczość Domenica Mazzocchiego cechuje wielka różnorodność, zarówno jeśli chodzi o gatunki muzyczne (nie komponował tylko muzykę instrumentalną), jak i rozwiązania techniczne. Kompozytor bardzo dbał o szczegóły interpretacyjne swych utworów, co się wyraziło w niezwykle dokładnym określaniu dynamiki (crescendo i decrescendo, potrójne echo oznaczane: forte, piano, pianissimo), agogiki oraz in. oznaczeń wykonawczych (parlando, concitato, fiero e risoluto, messa di voce). Najwięcej takich uwag figuruje w madrygałach, gdzie związane są z interpretacją tekstu słownego, ale występują one również w utworach religijnych. Działając na terenie Rzymu, gdzie stale bardzo silna była tradycja Palestriny, wprowadzał nowe i śmiałe, czasem zaskakujące rozwiązania techniczne, toteż twórczość Domenica Mazzocchiego jest bardzo ważnym etapem w przemianach stylistycznych muzyki baroku we Włoszech (zwłaszcza na polu kantaty i oratorium) oraz w procesie krystalizacji tonalności dur-moll.

La catena d’Adone, jeden z pierwszych drammi per musica wykonanych w Rzymie, zapoczątkował rzymską szkołę tego gatunku. Utwór składa się z prologu i 5 aktów, każdy po 3 sceny (jedynie akt III ma 4 sceny). Każdy akt kończy się rozbudowanym chórem (co stanie się jedną z charakterystycznych cech rzymskiego dramma per musica) – 3-głosowym z basso continuo lub 6-głosowym bez basso continuo, akt 5 – chórem 8-głosowym traktowanym polichóralnie; przeważa w nich faktura polifoniczna i koncertująca. Duety, wprowadzane sporadycznie, fakturalnie zbliżone są do chórów. W utworze dominuje śpiew solowy, który Domenico Mazzocchi różnicuje po raz pierwszy w historii dramma per musica na 3 kategorie: 1. recytatyw, który sam kompozytor określa jako nudny, choć w rzeczywistości jest on bardzo zróżnicowany i dostosowany do rodzaju wypowiedzi bohatera; 2. arię, w formie małej arii przekomponowanej albo wariacji stroficznej (w spisie arii Domenico Mazzocchi zalicza do nich także niektóre ustępy zespołowe i chór.); 3. mezz’arie, które mają przerywać „nudę recytatywu”. W mezz’ariach stanowiących kilku lub kilkunastotaktowy ustęp w przebiegu recytatywu, Domenico Mazzocchi stosuje ósemkowe (czasem ćwierćnutowe) basso continuo przebiegające diatonicznie w dół lub w górę, przy czym głos wokalny może mieć nieco śpiewniejszą melodykę oraz koloratury. Jest to bardzo ważne rozwiązanie techniczne, które być może miało wpływ na późniejszy proces wykształcania się schematu recytatyw-aria w szkole weneckiej.

Z muzyki religijnej do tekstów łacińskich wydał Domenico Mazzocchi dwa zbiory. Poemata (1638), będące oprac. tekstów papieża Urbana VIII, zawierają wprawdzie utwory na 1–6 głosów, ale przeważa w nich jednogłos traktowany recytatywnie. Jest to recytatyw o bardzo zróżnicowanej linii melodycznej, z częstymi intervalli falsi, dysonansami, dużymi skokami, emfatycznymi pauzami stosowanymi jako środki podkreślające silny emocjonalizm tekstów. Partie zespołowe traktowane są koncertująco albo są to typowe 2-głosy rozpoczynające się imitacyjnie i przechodzące w równoległe konsonanse niedoskonałe. Zbiór Sacrae concertationes (1664) zawiera utwory przeznaczone do wykonywania w oratorium: 11 koncertów religijnych na 2–5 głosów (niektóre z towarzyszeniem 2 skrzypiec) oraz 8 utworów zatytułowanych dialogo, reprezentujących typ oratorio latino. Te ostatnie – pod względem technicznym często zbliżające się do stylu oratoriów G. Carissimiego – stanowią ważną pozycję w rozwoju tego gatunku. W partiach solowych pojawia się wyłącznie recytatyw i tym różni się Domenico Mazzocchi od Carissimiego, który stosuje także arie. Recytatyw Domenica Mazzocchiego jest bardzo zróżnicowany, ekspresyjny, z licznymi madrygalizmami i ilustracją poszczególnych słów. Odzwierciedlenie intonacji naturalnej mowy ustępuje tu na korzyść wyrażania afektów. Niektóre fragmenty recytatywu są niemal przejęte od Carissimiego, np. początek lamentu Magdaleny z Dialogo della Maddalena – uderzająco podobny do początku lamentu Jeftego z Jefte Carissimiego. Chóry od 3-głosu do polichóralnie prowadzonego 9-głosu fakturalnie zbliżają się do techniki motetowej (częste imitacje, technika fugowana); nie są tak liczne jak u Carissimiego, ale ich rola dramatyczna jest ważna, gdyż wyrażają one reakcje zbiorowości albo wykonują partie narracyjne i refleksyjne. Harmonicznie oratoria Mazzocchiego są bardzo proste, nie różnią się od podobnych utworów Carissimiego, jednakże traktowane są bardziej modalnie.

W madrygałach natomiast bardzo silnie zaznacza się tonalność dur-moll. W przedmowie do zbioru z 1638 Domenico Mazzocchi stwierdza, że madrygał jest tą formą muzyczną, w której twórca może zaprezentować najwyższy kunszt kompozytorski; ubolewa zarazem, że w jego czasach madrygałów mniej się komponuje i śpiewa. Zbiór ten przedstawia 3 różne style madrygału (po 8 utworów): 1. madrygały 5-głosowe (z basso continuo), koncertujące z instrumentami; reprezentują one wczesny styl koncertujący z bezustannie wymieniającymi się głosami, skontrastowanymi nawzajem i z zespołem tutti; rzadko sola wprowadzane są na dłuższym odcinku; chromatyka, dysonanse, malarstwo dźwiękowe pozostają w ścisłym związku z tekstem; 2. madrygały 5-głosowe a cappella; reprezentują styl późnorenesansowy typu Gesualda da Venosy, lecz z bardziej wyklarowaną tonalnością; 3. madrygały 4–8-głosowe, określone jako variamente concertati, w których Domenico Mazzocchi wprowadza styl wykraczający poza ścisły styl madrygału. Dotyczy to zarówno strony formalnej (2 utwory określone są jako „aria”, 1 jest typowym lamentem, in. – canzonettami), technicznej (wariacje stroficzne, utwór oparty na basie ruggiero), jak też obsady (4–8 głosowe, niektóre wymagają udziału instrumentów). Druk zawiera wyłącznie głosy wokalne, basso continuo i partyturę. Najobszerniejszy i najbardziej różnorodny jest zbiór Musiche sacre e morali, 40 utworów do tekstów włoskich (oraz 2 teksty łacińskie, 1 hiszpański). Kompozytor dzieli je na cztery grupy: Sonetti et Arie di più parti a voce sola, Recitativi a solo, a due, e a tre, Altri concerti a due oraz Arie a tre; nie ma pomiędzy nimi zasadniczych różnic stylistycznych. Niektóre utwory opierają się na tekstach biblijnych i najpewniej (nawet kompozycje solowe) przeznaczone były do śpiewania w oratoriach; 2 utwory określone są jako Dialogo, gdzie – choć nieoznaczone – występują wyraźne osoby; jeden – pomimo braku oznaczenia jest typowym dialogo łacińskim. Pozostałe utwory ukształtowane są rozmaicie: jedne w formie wariacji stroficznych o melodyce recytatywnej, in. oparte na basie ruggiero; są też koncerty kościelne, arie, fragmenty zaginionego oratorium Coro di Proferí. Zdecydowanie przeważa śpiew solowy, głównie o linii recytatywu, w którym obok zwrotów typowych dla muzyki dramatycznej występują liczne zdobienia, skoki emfatyczne (duodecyma w górę), krótkie fragmenty w metrum nieparzystym, kilkutaktowe ustępy oparte na kroczącym basie określone jako „aria”, przypominające mezz’arie z La catena d’Adone.

Domenico Mazzocchi pisał również tzw. muzykę erudycyjną, w której kompozytorzy próbowali odtworzyć greckie rodzaje: diatoniczny, chromatyczny i enharmoniczny w celu bardziej precyzyjnego oddawania emocji. Przykładem takiej próby jest zbiór Dialoghi e sonetti (1638). Składają się nań 2 rozbudowane dialogi łacińskie do tekstu z Eneidy Wergiliusza, 2 do tekstów włoskich (T. Tassa i G.G. Aldobrandiniego) oraz 5 sonetów włoskich. Dialogi mają wyraźnie wydzielone partie testa i osób dialogu, dominuje w nich recytatyw, pojawiają się niewielkie ustępy zespołowe. Szczególne napięcie emocjonalne cechuje lamenty, z których lament Marii Magdaleny (bodajże najsławniejszy) cytuje w swej Musurgia universalis (1650) A. Kircher, oceniając go bardzo wysoko. W owych lamentach, jak również w in. ustępach o charakterze lirycznym wprowadza kompozytor melodykę bardziej śpiewną, a także wirtuozowskie koloratury. W umieszczonym na końcu Avvertimento bardzo dokładnie opisane są nowe znaki wprowadzane na oznaczenie półtonu wielkiego i małego, i tzw. półtonu „minimo”, które pozwalały – przy precyzyjnym wykonaniu – przechodzić z jednego greckiego rodzaju do drugiego.

Literatura: A. Einstein The Italian Madrigal, Princeton 1949, przedr. 1971; N. Pirrota Falsirena e la più antica delle cavatine, «Collectanea Historiae Musicae» II, 1957; H. Osthoff Domenico Mazzocchi’s Vergil-Kompositionen, księga pamiątkowa K.G. Fellerera, red. H. Hüschen, Ratyzbona 1962; C. Gallico Musicalità di Domenico Mazzocchi „Olindo e Sofronia” dal Tasso, „Chigiana” XXII, 1965 oraz La „Querimonia” di Maddalena di Domenico Mazzocchi e l’interpretazione di L. Vittori, «Collectanea Historiae Musicae» IV, 1966; G. Rose Polyphonic Italian Madrigals of the Seventeenth Century, „Music and Letters” XLVII, 1966; S. Reiner Vi sono molt’altre mezz’Arie, w: Studies in Musie History, księga pamiątkowa O. Strunka, Princeton 1968; W. Witzenmann Domenico Mazzocchi 1592–1665. Dokumente und Interpretationen, „Analecta Musicologica” VIII, 1970 (zawiera pełny wykaz dzieł Domenica Mazzocchiego); H.E. Smither A History of the Oratorio, t. 1, Chapel Hill 1977; W. Witzenmann Zum Oratorienstil bei Domenico Mazzocchi und M. Marazzoli, „Analecta Musicologica” XIX, 1979; C. Gianturco Nuove considerazioni su „Il tedio del recitativo” delle prime opere romane, „Rivista Italiana di Musicologia” XVII, 1982.