Mallarmé [malarm′ɛ] Stéphane, *18 III 1842 Paryż, †9 IX 1898 Valvins (k. Fontainebleau), francuski poeta. Uznany za duchowego przywódcę i teoretyka symbolizmu. Był nauczycielem języka angielskiego w liceach, początkowo na prowincji, od 1871 w Paryżu. Na jego twórczość składają się sonety i inne wiersze (publikowane w Le Parnasse contemporain, t. 1, 1866, a następnie w tomach Poésies 1887, Vers en prose 1893 oraz w pismach literackich), fragment poematu dramatycznego Hérodiade (1871), poemat L’Après-midi d’un faune (1876), szkice filozoficzno-estetyczne o poezji, eksperymentalne poematy prozą Divagations (1897).
Poezja według Mallarmégo stanowi najwyższy rodzaj poznania. Jej misją i przeznaczeniem jest ewokowanie idealnego piękna. Poglądom tym odpowiadają daleko posunięte eksperymenty w zakresie języka poetyckiego: złożona aluzyjność, skomplikowana symbolika, wyrafinowana metaforyka. Największy wpływ na twórczość Mallarmégo wywarli C.P. Baudelaire i E.A. Poe. Mallarmé to „poeta opętany przez «demona analogii», wychodzi od przedmiotów dostępnych zmysłom, by dojść do czystej idei rzeczy. Poezja tego typu nie chce bynajmniej odtwarzać rzeczy, nie stara się dać im «odpowiedniego słowa», celem jej jest ewokować, grać aluzjami, nie dopowiadać, sugerować” (M. Jastrun, 1965). Swoje poglądy na muzykę, głównie w kontekście dramatów Wagnera, Mallarmé zawarł w eseju Richard Wagner. Rêverie d’un poète français (1885), a przemyślenia na temat stosunku muzyki do poezji – m.in. w prelekcji pt. La Musique et les Lettres (1894): „Muzyka i literatura to oblicze dwoiste podane ku temu, co mroczne; błyszczy ono tam, to rzecz pewna, jedynym tylko zjawiskiem, które nazwałem Ideą”. Istotą muzyki w rozumieniu Mallarmégo jest „nie tyle sekwencja tonów, uporządkowanych dźwięków, ile raczej to, co zawarte jest między nimi. Tak jak wiersz […] to nie słowo czy sekwencja słów, lecz raczej aura przez to słowo emanowana” (I. Kania, 1993). Mallarmé wywarł wpływ na wielu wybitnych poetów, m.in. na P. Valéry’ego.
Twórczość Mallarmégo zaznaczyła się w historii muzyki od Debussy’ego i Ravela po Bouleza i Hindemitha. Jej oddziaływanie na wyobraźnię kompozytorów przejawiało się zwłaszcza w traktowaniu melodyki głosu wokalnego jako muzycznej transpozycji poetyckiej deklamacji, w nowatorskich poczynaniach w zakresie harmoniki i formy, w operowaniu fakturą jako źródłem kolorystyki dźwiękowej.
Kompozycje inspirowane twórczością Mallarmégo to głównie utwory wokalno-instrumentalne, m.in.: C. Debussy Apparition 1884, Trois poèmes de Stéphane Mallarmé 1913; M. Ravel Sainte 1896, Trois poèmes de Stéphane Mallarmé 1913; L. de Freitas Branco Dois sonetos de Mallarmé 1913; D. Milhaud 8 Chansons bas 1917, Deux petits airs 1918, Quatrain 1937; R. Bernard Trois poèmes de Mallarmé 1920; C. Salzedo Trois poèmes 1924; J.L. Cartan Deux sonnets de Mallarmé 1930; C. Arrieu Chansons bas 1938; H. Sauguet Renouveau, Tristesse d’été 1938; T. Harsányi Cinq chants nostalgiques nr 4, 1943; P. Boulez Pli selon pli — Portrait de Mallarmé 1957–62; G. Amy …D’un désastre obscur 1971, Après … d’un désastre obscur 1976; P. Vellones Cinq poèmes de… 1973. Wśród utworów instrumentalnych największe znaczenie zyskały: Prélude à „L’Après-midi d’un faune” (1892–94) C. Debussy’ego oraz balet Hérodiade. Récitation orchestrale (1944) P. Hindemitha.
Literatura: H. Mondor Vie de Mallarmé, Paryż 1941; A.G. Lehmann The Symbolist Aesthetic in France 1888–95, Londyn 1950, 21968; P. Valéry Ecrits divers sur Stéphane Mallarmé, Paryż 1950; R. Meylan Les Ecrivains et la Musique II, Les Modernes français, Lozanna 1951; S. Bernard Mallarmé et la musique, Paryż 1959; M. Butor Mallarmé selon Boulez, w: Essais sur les modernes, Paryż 1960, wyd. polskie Mallarmé według Bouleza, tłum. J. Lisowski, „Res Facta” 1, 1967; H.G. Schmidt Rimbaud – Mallarmé – Debussy. Parallelen zwischen Dichtung und Musik, „Neue Zeitschrift für Musik” CXXV, 1964; M. Jastrun Wstęp, w: Symboliści francuscy, «Biblioteka Narodowa» II 146, Wrocław 1965; S. Jarociński Debussy a impresjonizm i symbolizm, Kraków 1966, 2. wyd. 1976; M. Kresting Mallarmé und die Musik, „Melos” XXXV, 1968; T. Hirsbrunner Zu Debussys und Ravels Mallarmé-Vertonungen, „Archiv für Musikwissenschaft” XXXV, 1978; D. Jameux L’expérience Mallarmé,w księdze pamiątkowej P. Bouleza, red. J. Häusler, Wiedeń 1985; R. Court Mallarmé et Debussy, „Revue des Sciences humaines” LXXVI, 1987; J.P. Barricelli Melopoiesis. Approaches to the Study of Literature and Music, Nowy Jork 1988; I. Kania Poezja a muzyka (Verlaine – Mallarmé – Debussy), w: Inspiracje w muzyce XX w., materiały ogólnopolskiej konferencji muzykologicznej, Warszawa 1993.
