Lessel, Franciszek

Lessel Franciszek, *ok. 1780 Warszawa, †26 XII 1838 Piotrków Trybunalski, polski kompozytor, syn Wincentego. Początkowo był uczniem ojca. Pod koniec 1799 wyjechał do Wiednia, według niektórych autorów na studia medyczne. Liczne książki medyczne znajdujące się w pozostawionej przezeń bibliotece wskazują na jego zainteresowania tą dziedziną, brak jednak dowodów, że Franciszek Lessel podjął tego rodzaju studia. Wiadomo natomiast, że uczył się u J. Haydna, z którym utrzymywał kontakt aż do jego śmierci (1809). Dziesięcioletni pobyt Franciszka Lessla w Wiedniu przerywany był paromiesięcznymi pobytami (1803, 1804, 1806, 1807) w Polsce, na dworze Lubomirskich w Łańcucie, gdzie pracował jako nadworny muzyk. Przed wyjazdem do Wiednia Lessel koncertował początkowo w smyczkowym zespole kameralnym we Lwowie (m.in. wraz z K. Kurpińskim i K. Lipińskim u hr. Łączyńskiego), później występował tam jako pianista. Wiadomo również o jego koncercie w Wiedniu, występie w Krakowie (4 I 1809; oprócz utworów fortepianowych Lessla na koncercie tym wykonano jedną z jego symfonii) oraz w Warszawie w Teatrze Narodowym (3 II 1810). Po powrocie do Warszawy Lessel występował jako pianista, wykonując zawsze własne utwory. Dalsze losy Lessla nie są dokładnie znane. Wiadomo, że przez pewien czas był jednym z dyrektorów Towarzystwa Amatorskiego Muzycznego w Warszawie. Przez resztę życia Lessel pracował w zawodach niemuzycznych, równocześnie komponując. W 1812 zarządzał majątkiem Gzików pod Kaliszem, w 1823 rozpoczął pracę jako plenipotent dóbr Marii Wirtemberskiej w Pilicy, a w 1atach 30. zarządzał majątkiem Popławskich w Pęcicach. W 1836 został inspektorem w Instytucie Gospodarstwa Wiejskiego w Marymoncie, a w 1837 inspektorem gimnazjum gubernialnego w Piotrkowie, gdzie pracował aż do śmierci.

Większość utworów Franciszka Lessla, zwłaszcza wokalno-instrumentalnych, orkiestrowych i kameralnych, pozostała w rękopisach, wiele zaginęło. W XIX w. wydawano je wyłącznie za życia kompozytora w Austrii, Niemczech, niekiedy również w Anglii, Francji. Wykonywane były także jedynie za życia kompozytora, przede wszystkim w Polsce, i cieszyły się uznaniem krytyki. Jest bardzo prawdopodobne, że Lessel napisał więcej kompozycji, o których nie mamy obecnie informacji.

W twórczości Lessla można wydzielić dwa etapy: I – to okres pobytu w Wiedniu i pierwsze lata po powrocie do kraju, wtedy powstała większość utworów instrumentalnych; II — obejmuje lata po ok. 1815, kiedy Lessel komponował głównie utwory religijne (wokalno-instrumentalne) oraz nieliczne kameralne. Twórczość Lessla jest najpełniejszym przejawem recepcji stylu klasycznego na gruncie muzyki polskiej. Świadczy o tym dobór gatunków (symfonie, uwertury, wariacje, kwartety, sonaty, msze), układ utworów cyklicznych, sposób operowania harmoniką, instrumentacją, a także budową formy, zwłaszcza allegra sonatowego, które stanowi podstawę większości utworów Lessla i występuje nie tylko w pierwszej, lecz także w ostatniej części cyklu (np. Finał z Symfonii g-moll). W allegrze sonatowym istnieje kontrast między tematem pierwszym, o wyrazistym konturze rytmicznym, i drugim – kantylenowym; praca motywiczna stanowi podstawę przetworzenia, a także pojawia się w ekspozycji. Cechy te wyróżniają utwory Lessla na tle utworów innych kompozytorów polskich tego okresu. Lessel szeroko wykorzystywał także polifonię w sposób analogiczny jak u Haydna (finały w formie fugi, np. finał z Kwartetu D-dur nr 6). Fragmenty polifoniczne, obok samodzielnej Fugi d-moll, występują również w utworach religijnych, a nawet w sonatach fortepianowych. Jest to polifonia typowa dla stylu klasycznego; świadczy o tym struktura tematu – łączenie odcinków polifonicznych i homofonicznych lub wręcz wprowadzanie odcinków polifonicznych do utworów, w których dominuje homofonia – oraz nadrzędna rola harmoniki w kształtowaniu fragmentów polifonicznych.

Utwory religijne, zwłaszcza msze, przeznaczone są na duży zespół wykonawczy (głosy solowe, chór mieszany, orkiestrę, a niekiedy i organy); wszystkie części mszy są przekomponowane, a chóry traktowane w sposób różnorodny – od unisona poprzez jednorodną rytmicznie strukturę wszystkich głosów aż do sukcesywnego wprowadzania głosów w fakturze polifonicznej. Lessel operuje typową orkiestrą klasyczną, czasami jednak wysuwa na pierwszy plan głos wiolonczeli (np. w Mszy B-dur), uzyskując koloryt bliski muzyce okresu romantyzmu.

W utworach fortepianowych widoczne jest oddziaływanie Mozarta, z rozwiniętą wirtuozerią o rodowodzie improwizacyjnym, zbliżającą te kompozycje do stylu brillante. Koncert fortepianowy C-dur zbliża się do stylu brillante nie tylko poprzez fakturę fortepianu, ale również przez ukształtowanie allegra sonatowego: oba tematy mają charakter kantylenowy, a elementy wirtuozowskie realizowane są we wstępie, łącznikach i kodzie; orkiestra jest zdecydowanie podporządkowana instrumentowi solowemu. Wpływ muzyki polskiej przejawia się u Lessla przede wszystkim w wykorzystywaniu elementów metrorytmicznych tańców polskich (głównie w utworach cyklicznych) oraz w wykorzystaniu ludowych lub popularnych melodii jako tematów większych utworów.

Literatura: spis utworów Lessla, przejętych po śmierci kompozytora, sporządzony przez M. Ernemanna w „Neue Zeitschrift für Musik” 1840 nr 17; T. Strumiłło „Śpiewy historyczne” do słów J. U. Niemcewicza. Ich historia i problematyka, „Studia Muzykologiczne” t. 4, Kr. 1956; H. Rudnicka-Kruszewska Wincenty Lessel. Szkic biograficzny na podstawie listów do syna, Kraków 1968 (zawiera fragmenty 173 listów do Franciszka Lessla) ; Franciszek Lessel. W 200 rocznicę urodzin kompozytora, «Prace specjalne» PWSM nr 21, Gdańsk 1980; Cz. Erber Inwentarz notarialny Franciszka Lessla, „Muzyka” 1989 nr 2; E. Talma-Davous VIII Kwartet Lessla odnaleziony, „Ruch Muzyczny” 1996 nr 12.