logotypes-ue_ENG

Lessel, Franciszek

Biogram

Lessel Franciszek, *ok. 1780 Warszawa, †26 XII 1838 Piotrków Trybunalski, polski kompozytor, syn Wincentego. Początkowo był uczniem ojca. Pod koniec 1799 wyjechał do Wiednia, według niektórych autorów na studia medyczne. Liczne książki medyczne znajdujące się w pozostawionej przezeń bibliotece wskazują na jego zainteresowania tą dziedziną, brak jednak dowodów, że Franciszek Lessel podjął tego rodzaju studia. Wiadomo natomiast, że uczył się u J. Haydna, z którym utrzymywał kontakt aż do jego śmierci (1809). Dziesięcioletni pobyt Franciszka Lessla w Wiedniu przerywany był paromiesięcznymi pobytami (1803, 1804, 1806, 1807) w Polsce, na dworze Lubomirskich w Łańcucie, gdzie pracował jako nadworny muzyk. Przed wyjazdem do Wiednia Lessel koncertował początkowo w smyczkowym zespole kameralnym we Lwowie (m.in. wraz z K. Kurpińskim i K. Lipińskim u hr. Łączyńskiego), później występował tam jako pianista. Wiadomo również o jego koncercie w Wiedniu, występie w Krakowie (4 I 1809; oprócz utworów fortepianowych Lessla na koncercie tym wykonano jedną z jego symfonii) oraz w Warszawie w Teatrze Narodowym (3 II 1810). Po powrocie do Warszawy Lessel występował jako pianista, wykonując zawsze własne utwory. Dalsze losy Lessla nie są dokładnie znane. Wiadomo, że przez pewien czas był jednym z dyrektorów Towarzystwa Amatorskiego Muzycznego w Warszawie. Przez resztę życia Lessel pracował w zawodach niemuzycznych, równocześnie komponując. W 1812 zarządzał majątkiem Gzików pod Kaliszem, w 1823 rozpoczął pracę jako plenipotent dóbr Marii Wirtemberskiej w Pilicy, a w 1atach 30. zarządzał majątkiem Popławskich w Pęcicach. W 1836 został inspektorem w Instytucie Gospodarstwa Wiejskiego w Marymoncie, a w 1837 inspektorem gimnazjum gubernialnego w Piotrkowie, gdzie pracował aż do śmierci.

Większość utworów Franciszka Lessla, zwłaszcza wokalno-instrumentalnych, orkiestrowych i kameralnych, pozostała w rękopisach, wiele zaginęło. W XIX w. wydawano je wyłącznie za życia kompozytora w Austrii, Niemczech, niekiedy również w Anglii, Francji. Wykonywane były także jedynie za życia kompozytora, przede wszystkim w Polsce, i cieszyły się uznaniem krytyki. Jest bardzo prawdopodobne, że Lessel napisał więcej kompozycji, o których nie mamy obecnie informacji.

W twórczości Lessla można wydzielić dwa etapy: I – to okres pobytu w Wiedniu i pierwsze lata po powrocie do kraju, wtedy powstała większość utworów instrumentalnych; II — obejmuje lata po ok. 1815, kiedy Lessel komponował głównie utwory religijne (wokalno-instrumentalne) oraz nieliczne kameralne. Twórczość Lessla jest najpełniejszym przejawem recepcji stylu klasycznego na gruncie muzyki polskiej. Świadczy o tym dobór gatunków (symfonie, uwertury, wariacje, kwartety, sonaty, msze), układ utworów cyklicznych, sposób operowania harmoniką, instrumentacją, a także budową formy, zwłaszcza allegra sonatowego, które stanowi podstawę większości utworów Lessla i występuje nie tylko w pierwszej, lecz także w ostatniej części cyklu (np. Finał z Symfonii g-moll). W allegrze sonatowym istnieje kontrast między tematem pierwszym, o wyrazistym konturze rytmicznym, i drugim – kantylenowym; praca motywiczna stanowi podstawę przetworzenia, a także pojawia się w ekspozycji. Cechy te wyróżniają utwory Lessla na tle utworów innych kompozytorów polskich tego okresu. Lessel szeroko wykorzystywał także polifonię w sposób analogiczny jak u Haydna (finały w formie fugi, np. finał z Kwartetu D-dur nr 6). Fragmenty polifoniczne, obok samodzielnej Fugi d-moll, występują również w utworach religijnych, a nawet w sonatach fortepianowych. Jest to polifonia typowa dla stylu klasycznego; świadczy o tym struktura tematu – łączenie odcinków polifonicznych i homofonicznych lub wręcz wprowadzanie odcinków polifonicznych do utworów, w których dominuje homofonia – oraz nadrzędna rola harmoniki w kształtowaniu fragmentów polifonicznych.

Utwory religijne, zwłaszcza msze, przeznaczone są na duży zespół wykonawczy (głosy solowe, chór mieszany, orkiestrę, a niekiedy i organy); wszystkie części mszy są przekomponowane, a chóry traktowane w sposób różnorodny – od unisona poprzez jednorodną rytmicznie strukturę wszystkich głosów aż do sukcesywnego wprowadzania głosów w fakturze polifonicznej. Lessel operuje typową orkiestrą klasyczną, czasami jednak wysuwa na pierwszy plan głos wiolonczeli (np. w Mszy B-dur), uzyskując koloryt bliski muzyce okresu romantyzmu.

W utworach fortepianowych widoczne jest oddziaływanie Mozarta, z rozwiniętą wirtuozerią o rodowodzie improwizacyjnym, zbliżającą te kompozycje do stylu brillante. Koncert fortepianowy C-dur zbliża się do stylu brillante nie tylko poprzez fakturę fortepianu, ale również przez ukształtowanie allegra sonatowego: oba tematy mają charakter kantylenowy, a elementy wirtuozowskie realizowane są we wstępie, łącznikach i kodzie; orkiestra jest zdecydowanie podporządkowana instrumentowi solowemu. Wpływ muzyki polskiej przejawia się u Lessla przede wszystkim w wykorzystywaniu elementów metrorytmicznych tańców polskich (głównie w utworach cyklicznych) oraz w wykorzystaniu ludowych lub popularnych melodii jako tematów większych utworów.

Literatura: spis utworów Lessla, przejętych po śmierci kompozytora, sporządzony przez M. Ernemanna w „Neue Zeitschrift für Musik” 1840 nr 17; T. Strumiłło „Śpiewy historyczne" do słów J. U. Niemcewicza. Ich historia i problematyka, „Studia Muzykologiczne” t. 4, Kr. 1956; H. Rudnicka-Kruszewska Wincenty Lessel. Szkic biograficzny na podstawie listów do syna, Kraków 1968 (zawiera fragmenty 173 listów do Franciszka Lessla) ; Franciszek Lessel. W 200 rocznicę urodzin kompozytora, «Prace specjalne» PWSM nr 21, Gdańsk 1980; Cz. Erber Inwentarz notarialny Franciszka Lessla, „Muzyka” 1989 nr 2; E. Talma-Davous VIII Kwartet Lessla odnaleziony, „Ruch Muzyczny” 1996 nr 12.

Kompozycje i edycje

Kompozycje:

Instrumentalne:

6 symfonii, m.in. h-moll, Es-dur, B-dur, g-moll, zachowany tylko finał Symfonii g-moll, 1805, wyd.  jako Finale molto presto g-moll, oprac. S. Śledziński, M. Negrey, P. Zabielski, «Polska Muzyka Zapomniana», red. serii P.  Neumann, Opole 2017

Uwertura C-dur op. 10 na orkiestrę, Lipsk b.r.

Potpourri op. 12 na fortepian i orkiestrę, Lipsk 1812 (?), autograf pt. Caprice et variations op. 10 [!] w Bibliotece Czartoryskich w Krakowie

Adagio et rondeau a la polonaise op. 9 na fortepian i orkiestrę, 1807 lub wcześniej, Lipsk 1807 lub później, transkrypcja Lessela na skrzypce i fortepian, 1807, autograf w WTM

Koncert C-dur op. 14 na fortepian i orkiestrę, wyk. Wwa 1810, wyd. Lipsk ok. 1813

2 koncerty na róg i orkiestrę: E-dur i Es-dur, zaginione

Wariacje na flet i orkiestrę, wyd. w wersji na flet z fortepianem, Kraków 1953

Wariacje na róg i orkiestrę, zaginione

Capriccio D-dur na clarino i orkiestrę

3 partity na 2 klarnety, 2 rogi i 2 fagoty, rękopis w Bibliothek Gesellschaft der Musikfreunde w Wiedniu oraz Narodnim Museum w Pradze (autogr.?)

Kwintet fortepianowy f-moll, zaginiony

kwartety smyczkowe, zachowane tylko fragmenty Kwartetu A-dur nr 1, autograf w Bibliotece WTM, 1800, głos altówki z Kwartetu D-dur nr 6, autograf w Bibliotece WTM, Kwartet B-dur nr 8, 1824, autograf w Bibliothéque Nationale w Paryżu

Kwartet op. 3 na flet, skrzypce, altówkę i wiolonczelę, Wiedeń 1806

Fantaisie caractéristique op. 31 na fortepian, skrzypce, altówkę i wiolonczelę, 1822, autograf partii fortepianu w Bibliotece WTM

Trio E-dur op. 5 na fortepian, skrzypce i wiolonczelę, Lipsk b.r.

Tercet na 2 klarnety i fagot, zaginiony

3 duety koncertowe op. 1 na 2 flety, Wiedeń 1802

Duo pour deux flûtes et Variations sur un thème de l’opéra Faniska de Cherubini op. 7, Wiedeń 1805

Duet na 2 klarnety, zaginiony

3 sonaty op. 2 na fortepian: C-dur, F-dur, A-dur, Wiedeń ok. 1800

Fantazja C-dur op. 8 na fortepian, Lipsk ok. 1810

Fantazja e-moll op. 13 na fortepian, Lipsk 1813

Wariacje op. 15 nr 1 na fortepian, Warszawa po 1817

Wariacje op. 15 nr 2 na fortepian, Warszawa 1934

Adagio i fuga d-moll op. 11 na fortepian na 4 ręce, Warszawa oraz Lipsk ok. 1813

12 lendlerów na fortepian, Wiedeń 1806

Polonezy na fortepian, zachowany jeden pt. Nowy polonez na fortepian D-dur, wyd. „Terpsychora” 1821 nr 8, Warszawa

 

Wokalno-instrumentalne:

pieśni na głos i fortepian do słów J.U. Niemcewicza: Piast, Bolesław Śmiały, Władysław Jagiełło, Zawisza Czarny, Kazimierz Jagiellończyk, Jan Tarnowski, Stefan Batory, Jan Kazimierz, Jan III Sobieski, Pogrzeb ks. Józefa Poniatowskiego, wszystkie wyd. w: J.U. Niemcewicz Śpiewy historyczne, Warszawa 1816

Śpiew do muzy polskiej na głos i fortepian, Warszawa 1820

5 mszy, w tym:

Msza C-dur na 4 głosy solowe, chór mieszany i orkiestrę, zachowana kopia rękopisu głosów z XIX w. w Minoritenkonventarchiv w Wiedniu

Msza B-dur na 4 głosy solowe, chór mieszany, orkiestrę i organy, sł. F. Wężyk („Rozsądź mię Boże”), 1813, autograf w Archiwum OO. Paulinów w Częstochowie

Msza żałobna G-dur, tekst: „Dzień ów gniewu Bożego”, na 4 głosy solowe, chór mieszany, orkiestrę i organy, spłonęła w 1939

Requiem, zaginione

Ave Regina, offertorium na 3 głosy i orkiestrę, autograf (?) w Archiwum OO. Paulinów w Częstochowie

Graduale Benedictus et venerabilis, na głosy i orkiestrę, autograf (?) w Archiwum OO. Paulinów w Częstochowie

Kantata do św. Cecylii, sł. B. Kudlicz, wyk. Warszawa 1812

3 motety na głos, 2 skrzypiec, bas i organy, zaginione

 

Sceniczne:

Cyganie, opera, libretto F.D. Kniaźnin, ok. 1815, nieukończona, zaginiona

Dansomania balet, wyst. Warszawa 1834, zaginiony

 

Edycje:

Koncert na fortepian i orkiestrę, wyciąg fortepianowy oprac. K. Sikorski, Kraków 1951

Wariacje na flet i orkiestrę, wyciąg fortepianowy P. Perkowski, Kraków 1953

Adagio et rondeau alla polonaise op. 9 na fortepian i orkiestrę, wyciąg fortepianowy Z. Śliwiński, Kraków 1980

Kwartet op. 3 na flet, skrzypce, altówkę i wiolonczelę, Kraków 1954

Wariacje op. 15 nr 1 na fortepian, oprac. Z. Drzewiecki, Warszawa 1934, 2. wyd. Kraków 1950, 3. wyd. 1993 zob. Album per pianoforte

Wariacje op. 15 nr 2 na fortepian, oprac. Z. Drzewiecki, Kraków 1950

3 sonaty op. 2 na fortepian, red. L. Stawowy, Kraków 1970

Fantaisie op. 8 na fortepian, Fantaisie op. 13 na fortepian, Variations op. 15 nr 1 na fortepian, Adagio e Fugue op. 11 na fortepian na 4 ręce, w: Album per pianoforte, red. Z. Śliwiński, Kraków 1993

Kantata do św. Cecylii na chór i orkiestrę, red. B. Muchenberg, A. Nowak-Romanowicz, Kraków 1987