Lenartowicz, Teofil

Lenartowicz Teofil, *27 II 1822 Warszawa, †3 II 1893 Florencja (pochowany w Krakowie na Skałce), polski poeta czasów późnego romantyzmu, przez współczesnych i potomnych nazywany „lirnikiem mazowieckim”. Syn zubożałego szlachcica, wychowywał się na mazowieckiej wsi, kształcił w Warszawie i tu debiutował jako poeta. Związany z Cyganerią warszawską, przyjaźnił się z I. Komorowskim, R. Zmorskim i O. Kolbergiem, z którymi odbywał wycieczki po Mazowszu. Uczestniczenie w patriotycznych spiskach zmuszało go parokrotnie do opuszczania Warszawy w obawie przed aresztowaniem. Drugą część życia spędził na emigracji, działając w Brukseli (1851) i Paryżu (1852–55), Rzymie (1856–60) i Florencji (od 1860), gdzie ostatecznie osiadł. W latach 1879–82 wykładał w Bolonii historię literatur słowiańskich, rzeźbił (jego dzieła plastyczne do dziś można oglądać m.in. we Włoszech; niektóre zdobywały nagrody na wystawach światowych). Przyjaźnił się z J.I. Kraszewskim i M. Konopnicką.

Twórczość Lenartowicza charakteryzuje wysokie napięcie uczuć patriotycznych, nieugięte trzymanie się ideałów niepodległościowych bez akcentów szowinizmu i wallenrodyzmu; silna wrażliwość na niedolę ludzi prostych. Podejmował próby w zakresie epiki (np. poemat Wanda 1873) i dramatu (monolog dramatyczny Tyrteusz 1848), lecz rodzaj talentu uczynił zeń poetę par excellence lirycznego. Wiele mówiące są tytuły jego zbiorów – Polska ziemia w obrazkach (1848), Lirenka (1855), Nowa lirenka (1859), Echa nadwiślańskie (1872), Rytmy narodowe (1881) – i jego niektórych wierszy: Mazur, Ballada, Serenada, Karpacki dudarz, Pieśń ukraińska, Stabat Mater, Salve Regina, Z pieśni ludu. Lenartowicz stał się „malarzem” poetyckim krajobrazu wsi polskiej i kronikarzem wydarzeń codziennych tego „małego świata”. Od dzieciństwa wykształcony na „pieśni gminnej”, śpiewach historycznych Niemcewicza i pieśniach Osjana, w twórczości własnej osiągnął szczególnie wysoki stopień upieśniowienia. Wsłuchanie się w liryki Lenartowicza pozwala odkryć nie tylko niezliczoną ilość dosłownych i aluzyjnych cytatów z pieśni ludowych i narodowych (od Święty Boże i Jeszcze Polska do Pani pana zabiła i Tam na błoniu), lecz zarazem rozpoznać intonacje melodyczne o pieśniowej i gesty rytmiczne o tanecznej proweniencji. Pewna część liryków stanowi wprost parafrazy znanych tekstów pieśniowych (Rży koniczek mój bułany, Hej, tam na górze, Czy mnie matka porodziła… i in.), większość — stylizacje w tonie ludowym, wyjątkowo bliskie autentyków, nierzadko wracające do świata pieśni powszechnej, jak Kalina, Dwie zorze czy Złoty kubek. Wypowiedź poetycką Lenartowicza cechuje „prostota, zwięzłość, dyskretny liryzm i skupienie” (J. Nowakowski); subiektywizm bywa trzymany na wodzy, „rzewność” i nostalgia rzadko przechodzą w sentymentalizm. Brak tonów ponurych, zawiłych, mglistych.

Wiersz liryczny Lenartowicza pisany jest przeważnie sylabotonikiem, lecz w sposób naturalny i swobodny, wielostronnie zróżnicowany, rzadko poddawany pełnej izometrii. Lenartowicz używa w liryce melicznej wielu formatów wiersza właściwych pieśni ludowej: 4- (Skrzy łuczywo), 5- (Hej, koło młyna), 6- (Przyjaciel prawdziwy), 1- (Idzie sobie pacholę), 8- (Grajże grajku, będziesz w niebie), 10- (Rosła kalina z liściem szerokim) i 12-sylabicznego (Po szerokim polu modra Wisła płynie), ponadto stosuje wiersze dłuższe, lecz wówczas specyficznie złożone, jak w 13-sylabowcu 5 + 5 + 3 (Oj, zakukały trzy zazuleńki w gaiku). Najczęściej sięga Lenartowicz po wiersz 7-, a przede wszystkim 8-sylabowy; według K.W. Zawodzińskiego w czasach międzypowstaniowych istniała „quasi-obowiązkowość w obyczaju i wychowaniu narodowym” jego stosowania jako miary pieśni powstańczej i narodowej. Klasyczny wiersz 11-sylabowy (5 + 6), typowy dla stylu wysokiego, pojawia się u Lenartowicza jedynie w tekstach epicko-refleksyjnych, poza-melicznych. Metra bywają zróżnicowane w zależności od charakteru treści; przeważa tok trocheiczny, ale częsty bywa jamb, amfibrach, nawet anapest, używane w sposób swobodny, poddany nadrzędnej melodii wersu.

Kompozytorzy sięgali po liryki Lenartowicza niemal natychmiast po ich ukazaniu się. Szczególnie bliski poecie I. Komorowski skomponował 13 pieśni, wśród nich słynną Kalinę; elegia Pamięci Ignacego Komorowskiego jest wyrazem hołdu złożonego przez poetę przedwcześnie zmarłemu kompozytorowi. Znaczną popularność zyskały również niektóre z pieśni S. Moniuszki (Dwie zorze, Maciek), W. Troszla (Grajek, Skrzypki), W. Żeleńskiego (Jaskółka) i Z. Noskowskiego (Pożegnanie). Pieśni solowe do słów Lenartowicza pisali ponadto m.in.: W. Studziński, I.F. Dobrzyński, E. Kania, A. Zarzycki, A. Teichman, M. Zawadzki, E. Pankiewicz, W. Rzepko, J. Gall, F. Nowowiejski i F. Maklakiewicz. Powstało również parę pieśni chóralnych skomponowanych przez: W. Rzepkę (Lipo zielona),W. Maliszewskiego (Bitwa racławicka) i M. Świerzyńskiego (Jagoda). W. Lutosławski użył tekstu poety w kantacie dziecięcej Słomkowy łańcuszek (1951), W. Rudziński w kantacie Chłopska droga (1952), a Z. Mycielski kantatę Nowy lirnik mazowiecki (1955) skomponował do parafrazy tekstów Lenartowicza pióra P. Hertza. W 1895 wystawiono w Warszawie do słów Lenartowicza „obraz z życia ludu wiejskiego w jednym akcie” pt. Król Pasterzy z muzyką O. Kolberga. Dzieło to doczekało się współczesnych wykonań: w 2004 w Collegium Nobilium przy warszawskiej Akademii Teatralnej, w 2014 w Krakowie z okazji obchodów „Roku Kolberga” (partytura i głosy zostały opublikowane na stronie internetowej Instytutu Kolberga) oraz w 2022 w Krościenku nad Dunajcem.

Literatura: J. Sikorski „Pieśni ludu polskiego” przez Oskara Kolberga, „Gazeta Codzienna” 1856, nr 219; J. Kasprowicz Lirnik mazowiecki, Lwów 1893; M. Wysłouchowa O życiu Teofila Lenartowicza i jego piosenkach, Lwów 1893; H. Orsza Teofil Lenartowicz. Lirnik mazowiecki i jego pieśni, Łódź 1899; J. Kasprowicz Liryka Teofila Lenartowicza, „Pamiętnik Literacki” 1905 nr 2/3; W. Gomulicki Trzy „Kaliny”: L., Komorowskiego i Święcickiego, „Tygodnik Ilustrowany” 1907 nr 43; H. Bigeleisen Lirnik mazowiecki, Kraków 1913; Z. Szmydtowa Mazowsze w poezji Lenartowicza, „Ziemia” 1934; K.W. Zawodziński Studia z wersyfikacji polskiej, Wrocław 1954; J. Nowakowski Wstęp, w: T. Lenartowicz Wybór poezji, Wrocław 2. wyd. 1956, 4. wyd. 1972; W. Poźniak Pieśń solowa po Moniuszce, w: Z dziejów polskiej kultury muzycznej, t. 2, red. A. Nowak-Romanowicz, Kraków 1966; W. Poźniak, Elementy ludowe w profesjonalnej muzyce II połowy XIX wieku, „Muzyka” 1967; J. Nowakowski Teofil Lenartowicz: a ślad po mnie pieśń złota…, Warszawa 1973; D.B. Kacnelson Z dziejów polskiej pieśni powstańczej XIX wieku. Folklor powstania styczniowego, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk 1974; J. Nowakowski Teofil Lenartowicz 1822–1893, w: Literatura krajowa w okresie romantyzmu 1831–1863, t. 2, red. M. Janion i in., Kraków 1988; A. Borkowska-Rychlewska Uwagi o muzyce w „Kronice włoskiej” Teofila Lenartowicza. Od źródeł tradycji europejskiej ku estetyce i filozofii wieku XIX, „Wiek XIX. Rocznik Towarzystwa Literackiego im. Adama Mickiewicza” 2018, R. XI (LIII).