Krenz, Jan

Krenz Jan, *14 VII 1926 Włocławek, †15 IX 2020 Warszawa, polski dyrygent i kompozytor. Gry na fortepianie uczył się początkowo u S. Raube w Warszawie; podczas okupacji doskonalił swe umiejętności pod kierunkiem Z. Drzewieckiego, kształcąc się zarazem w zakresie kompozycji u K. Sikorskiego. W 1943 na koncercie konspiracyjnym w Warszawie wykonano jego Kwartet smyczkowy. W 1947 ukończył studia muzyczne w PWSM w Łodzi: dyrygenturę u K. Wiłkomirskiego i kompozycję u K. Sikorskiego, uzyskując dyplom z odznaczeniem. Jako dyrygent zadebiutował w 1946 w Łodzi, prezentując m.in. własną Toccatę na fortepian i orkiestrę smyczkową (1943, utwór wycofany przez Krenza). W latach 1947–49 był drugim dyrygentem w Państwowej Filharmonii w Poznaniu; w tym samym czasie w Operze Poznańskiej wystawił Uprowadzenie z seraju W.A. Mozarta. Od 1950 koncertował regularnie za granicą. W latach 1949–51 współpracował z G. Fitelbergiem w WOSPR w Katowicach, a po jego śmierci (1953) został mianowany pierwszym dyrygentem i dyrektorem zespołu; pozostał na tym stanowisku do 1968. W ciągu 15 lat doprowadził orkiestrę do perfekcji, poszerzając znacznie jej repertuar i dokonując wielu archiwalnych nagrań. Wielokrotnie występował z WOSPR za granicą, m.in. w 1963 odbył, najdłuższe w dziejach polskich zespołów, 4-miesięczne tournée przez ZSRR, Mongolię, Chiny, Japonię po Nową Zelandię i Australię, dając w sumie 55 koncertów. W 1967 został pierwszym dyrygentem, a w 1968 także dyrektorem artystycznym Teatru Wielkiego w Warszawie. Jego działalność w tej placówce (do 1973) upamiętniła się m.in. premierami Borysa Godunowa M. Musorgskiego, Elektry R. Straussa i Otella G. Verdiego. W latach 1968–73 prowadził także orkiestrę radia duńskiego w Kopenhadze i współpracował z orkiestrą Yomiuri Nippon Symphony w Tokio. W latach 1979–82 piastował funkcję Generalmusikdirektor m. Bonn, prowadząc orkiestrę Beethovenhalle oraz przedstawienia operowe (m.in. w 1979 Lulu A. Berga i Straszny dwór S. Moniuszki z polskimi wykonawcami). W latach 1983–85 współpracował z radiem holenderskim w Hilversum. Gościnnie dyrygował we wszystkich ważniejszych ośrodkach muzycznych, występował m.in. z Berliner Philharmoniker, Staatskapelle Dresden, orkiestrą filharmonii w Leningradzie, Tonhalle w Zurychu, Orchestra della Scala w Mediolanie, Royal Concertgebouw w Amsterdamie oraz z orkiestrami londyńskimi, a także w Stanach Zjednoczonych z Detroit Symphony Orchestra i New York Brooklyn Symphony Orchestra. Uczestniczył regularnie w Międzynarodowym Festiwalu Muzyki Współczesnej „Warszawska Jesień” oraz w festiwalach w Edynburgu, Bergen, Pradze, Montreux, Osace, Wiedniu i in. Krenz często dyrygował gościnnie orkiestrą FN oraz zespołem Sinfonia Varsovia, z którym odbył kilka zagranicznych tournée. W latach 2005–08 pełnił funkcję dyrektora artystycznego i pierwszego dyrygenta Filharmonii Krakowskiej, był również dyrygentem honorowym NOSPR.

Nagrania płytowe Krenza, m.in. dla firm PN, Philips, Supraphon, Olympia, Lyssna, obejmują utwory kompozytorów polskich (F. Chopin, S. Moniuszko, I.J. Paderewski, K. Szymanowski, W. Lutosławski, K. Serocki, T. Baird, H.M. Górecki, B. Szabelski), muzykę klasyczną i romantyczną, dzieła czołowych przedstawicieli współczesności. Za nagrania płytowe otrzymał liczne międzynarodowe nagrody, m.in. w 1971 Grand Prix International du Disque w Paryżu za Livre pour orchestre W. Lutosławskiego i III Symfonię T. Bairda (nagranie to wyróżnione zostało także w Polsce nagrodą Złota Muza). Ponadto Krenz współpracował z PRiTV w Warszawie, prowadząc np. w latach 70. cykl audycji telewizyjnych Słowo i muzyka, a w 1990–91 cykl audycji radiowych poświęconych polskim kompozytorom. Od 1996 Krenz był członkiem Fundacji im. K. Szymanowskiego, od 1999 Towarzystwa im. W. Lutosławskiego, którego powstania był współinicjatorem, a także pierwszym jego prezesem (do 2003). W 2002 został laureatem nagrody im. K. Szymanowskiego „za mistrzowskie interpretacje dyrygenckie muzyki K. Szymanowskiego, wyróżniające się wiernością w odczytaniu tekstu kompozytora, oraz za twórcze transkrypcje orkiestrowe Masek, II Kwartetu smyczkowego i Trzech kołysanek”, a Towarzystwo im. W. Lutosławskiego wyróżniło go w 2008 Medalem oraz w 2013 Medalem 100-lecia urodzin kompozytora „za wybitny wkład w poznanie dzieł” oraz „upowszechnianie muzyki i wiedzy o W. Lutosławskim”.

Krenz był laureatem nagrody państwowej II stopnia (1955) i I stopnia (1972), nagrody muzycznej m. Katowic (1957), nagrody ZKP (1968, 1996; był członkiem honorowym Związku), w 1999 nagrody MKiS. W 2005 został uhonorowany Złotym Medalem „Zasłużony Kulturze Gloria Artis”, w 2006 doktoratem honoris causa Akademii Muzycznej w Poznaniu, w 2009 Orderem Ecce Homo, w 2011 nagrodą honorową Koryfeusz Muzyki Polskiej, przyznawaną przez Instytut Muzyki i Tańca, ponadto otrzymał Diamentową Batutę z okazji 70-lecia Polskiego Radia (1995) oraz dwukrotnie Złotego Orfeusza za wykonania na Warszawskiej Jesieni. W 1996 został odznaczony Krzyżem Komandorskim Orderu Odrodzenia Polski.

Krenz był (obok T. Bairda i K. Serockiego) członkiem Grupy 49, zawiązanej w 1949 na Ogólnopolskim Zjeździe Kompozytorów i Krytyków Muzycznych w Łagowie Lubuskim. W 1950 na koncercie kompozytorskim tej grupy w Warszawie wykonano m.in. jego I Symfonię. Program artystyczny Grupy 49 był w większym stopniu tworem krytyków muzycznych niż samych kompozytorów, których twórczość często rozmijała się z proklamowanymi hasłami. Wczesna twórczość Krenza kształtowała się w kręgu neoklasycyzmu. Jeśli jednak Serenadę klasyczną można określić pastiszem muzyki XVIII w., to w następnych utworach przejawiło się świadome dążenie do wewnętrznej organizacji 12 dźwięków, wolne wszakże od rygorów dodekafonii (I Symfonia), oraz został wyeksponowany element kolorystyki (Rapsodia). Zaznajomienie się z utworami awangardy w czasie Międzynarodowych Wakacyjnych Kursów Nowej Muzyki w Darmstadcie w 1957 spowodowało zwrot Krenza w kierunku nowej estetyki dźwięku, techniki aleatorycznej i dodekafonii (Capriccio na 24 instrumenty, Musica per clarinetto solo). Intensywna działalność dyrygencka Krenza była przyczyną zaniechania na czas dłuższy pracy kompozytorskiej, którą podjął ponownie w latach 80. Powstałe w tym okresie utwory stanowią syntezę tradycyjnego myślenia i doświadczeń awangardy. Kompozytor operuje różnymi rodzajami narracji muzycznej, wprowadza kontrasty fakturalne, dynamiczne i ekspresyjne, przeplatając odcinki aleatoryczne, swobodne – metrycznymi, zdyscyplinowanymi, a zarazem troszczy się o spójny przebieg formy. W każdym utworze podejmuje inny problem warsztatowy w zależności od obsady i konwencji gatunkowej. Odkrywcza wyobraźnia kompozytorska, wspomagana kunsztowną techniką instrumentacyjną, wyraziła się najpełniej w kolorystyce orkiestrowej, powiązanej jednak zawsze z koncepcją dramaturgiczną.

Jako dyrygent już w pierwszych latach po wojnie Krenz przyczynił się do organizowania życia muzycznego w kraju, późniejsza zaś działalność i osiągnięcia artystyczne postawiły go w rzędzie czołowych współczesnych mistrzów batuty. Zainteresowania repertuarowe Krenza były bardzo rozległe i obejmowały największe dzieła muzyki europejskiej od baroku (J.S. Bach) poprzez symfonikę klasyczną i romantyczną (Mozart, Beethoven, Schubert, Berlioz, Brahms, Strauss, Mahler i in.) aż do współczesności. Znaczną pozycję w jego sztuce dyrygenckiej zajmowała muzyka polska. Prowadził m.in. prawykonania utworów W. Lutosławskiego (1958, Muzyka żałobna; 1960, 5 pieśni do słów K. Iłłakowiczówny; 2005, 10 tańców polskich oraz 1963, polska premiera Trzech poematów Henri Michaux), T. Bairda (1969, III Symfonia), R. Palestra (1988, V Symfonia), G. Bacewicz (1958, Wariacje symfoniczne; 1959, Muzyka na smyczki, trąbki i perkusję), H.M. Góreckiego (1959, I Symfonia „1959”; 1960, Scontri), K. Serockiego (1952, I Symfonia; 1956, Sinfonietta), B. Szabelskiego (1963, Preludia). Wprowadził polską muzykę współczesną na estrady międzynarodowe, w Polsce zaś upowszechniał klasykę XX w., prezentując, często po raz pierwszy w kraju, utwory m.in. B. Bartóka, A. Berga, O. Messiaena, I. Strawińskiego, S. Prokofiewa, D. Szostakowicza. Krenz przywiązywał dużą wagę do walorów artystycznych wykonywanego repertuaru i pieczołowicie zestawiał programy koncertów. Obdarzony talentem kreacyjnym, nadawał wykonywanym dziełom piętno swej osobowości, nie wykraczając jednak poza intencje kompozytora, lecz raczej je uwydatniając. W interpretacji Krenza wirtuozowska precyzja wykonania i przemyślenie szczegółów konstrukcji utworu idą w parze ze zmysłem muzycznej dramaturgii, podkreśleniem jakości emocjonalnych dzieła oraz znakomitym wyczuciem stylów.

Literatura: S. Kisielewski Grupa 49, „Tygodnik Powszechny” 1950 nr 5; T. Marek Grupa 49, „Muzyka” 1953 nr 5/6; L. Kydryński, Z. Łagocki Jan Krenz, Kraków 1960; Z. Mycielski 48 godzin z WOSPR i Janem Krenzem w Katowicach, „Ruch Muzyczny” 1962 nr 13; J. Waldorff Jan Krenz, w: Diabły i anioły, Kraków 1971, 3. wyd. 1988; wywiady: Jan Krenz o wielkiej podróży WOSPR, „Ruch Muzyczny” 1963 nr 11; J. Kański Mówią realizatorzy nowego nagrania „Strasznego dworu”. Jan Krenz, „Ruch Muzyczny” 1979 nr 1; M. Stanilewicz-Kamionka Bonn, Japonia, Szymanowski, „Ruch Muzyczny” 1981 nr 15; M. Stanilewicz-Kamionka Dyrygować można tylko z pasją. Rozmowa z Janem Krenzem, „Ruch Muzyczny” 1984 nr 9; Krzysztof Penderecki, Jan Krenz i Tadeusz Strugała o Andrzeju Markowskim, „Ruch Muzyczny” 1988 nr 6; E. Markowska Urodziłem się muzykiem, „Ruch Muzyczny” 1991 nr 6; M. Kominek Zawierzyłem losowi oraz Jan Krenz …czy poprawiać Beethovena, „Studio” 1993 nr 7; T. Kaczyński Panufnik i jego muzyka. Rozmowa z Janem Krenzem, „Ruch Muzyczny” 1994 nr 18; E. Markowska Jana Krenza pięćdziesiąt lat z batutą. Rozmowy o muzyce polskiej, Kraków 1996.