Zumsteeg, Johann Rudolf

Zumsteeg [c´umszte:k], Zum Steeg, zum Steig, Johann Rudolf, *10 I 1760 Sachsenflur (Lauda-Königshofen, k. Würzburga), †27 I 1802 Stuttgart, niemiecki kompozytor, wiolonczelista i dyrygent. Mając 10 lat został oddany do „militärisches Waisenhaus” (późniejsza Hohe Karlsschule), akademii wojsk, założonej w Stuttgarcie przez księcia Karola Eugeniusza Wirtemberskiego, w służbie którego był jego ojciec; zaprzyjaźnił się tam z F. Schillerem. Kompozytor wcześnie zainteresował się sztuką, zamierzając zostać rzeźbiarzem (przyjaźnił się z J.H. Danneckerem). Rozwijał także za- interesowania muzyczne; studiował teorię muzyki u J.F. Seuberta i grę na wiolonczeli u dworskich muzyków – E.F. Malterrego, A. Polego, który uczył go także kompozycji (od 1775), ponadto uczył się u skrzypka E.L. Celestina i śpiewaka F. Mazzantiego. Uznanie na dworze w Stuttgarcie przyniósł J.R. Zumsteegowi singspiel Das tartarische Gesetz (1780). W 1781 został zatrudniony w kapeli dworskiej księcia Karola Eugeniusza, od 1791 był dyrektorem muzycznym niemieckiego teatru dworskiego, od 1792 koncertmistrzem. W VI 1793 objął stanowisko Operndirektor w teatrze dworskim, wprowadzając w miejsce panującej opery włoskiej nowy repertuar; m.in. dzięki J.R. Zumsteegowi odbyło się w Stuttgarcie wystawienie Die Zauberflöte, Don Giovanniego i Così fan tutte W.A. Mozarta. Był odpowiedzialny za oprawę muzyczną uroczystości dworskich, tworzył okolicznościowe kantaty, utwory instrumentalne (koncerty wiolonczelowe, utwory kameralne, orkiestrowe) oraz dzieła sceniczne. Największy sukces kompozytorski „wirtemberski Mozart” (jak nazwał go J.Ch.F. Haug) odniósł po wystawieniu singspielu Die Geisterinsel, co ugruntowało jego pozycję jako cenionego twórcy scenicznego. W związku z szybko powiększającą się rodziną (w 1783 ożenił się, miał 7 dzieci) podejmował różne prace, m.in. uczył w Karlsschule (1785–94), komponował popularne pieśni i ballady, wydawane głównie w firmie Breitkopf & Härtel w antologiach i drukach zbiorowych, a w 1800 rozpoczął publikowanie zbioru Kleine Balladen und Lieder; wydawanie kontynuowała jego żona, Luise z d. Andreae. Po nagłej śmierci J.R. Zumsteega otworzyła ona sklep muzyczny i prowadziła go następnie z synem Gustavem Adolfem (*22 XI 1794 Stuttgart, †24 XII 1855 Stuttgart); który w 1824 był współzałożycielem męskiego towarzystwa śpiewaczego Liederkranz w Stuttgarcie, a w 1825 założył wydawnictwo, w celu publikowania repertuaru chóralnego.

J.R. Zumsteeg należał do prekursorów romantyzmu w muzyce niemieckiej. W kręgu jego twórczych zainteresowań dużą rolę odgrywała poezja i literatura, wątki ludowe, orientalne (Elbondocani), baśniowe (Die Geisterinsel). Utwory instrumentalne, związane z wczesną działalnością koncertową J.R. Zumsteega (m.in. koncerty wiolonczelowe), nie są obecnie wykonywane, podobnie muzyka kameralna rzadko powraca na estrady. Twórczość sceniczna i wokalno-instrumentalna J.R. Zumsteega była powszechnie znana i szczególnie ceniona przez współczesnych. W 1782 skomponował 2 opery w stylu włoskim do librett M. Veraziego – Le feste della Tessaglia (z A. Polim, Ch.L. Dieterem i J.F. Gaussem) oraz Le delizie campestri, w których wyraźne są wpływy późnej szkoły neapolitańskiej (szczególnie N. Jommellego). Partie wokalne mają wirtuozowski charakter, widoczna jest tendencja do integracji formy, przejawiająca się w ściślejszym powiązaniu motywicznym uwertury z operą oraz scaleniu materiału muzycznego partii wokalnej i orkiestrowej, zwłaszcza w wielkiej arii dal segno. J.R. Zumsteeg tworzył głównie singspiele o popularnym charakterze, oparte na tekście mówionym z wstawkami muzycznymi w postaci pieśni zwrotkowych, prostych arii i nieskomplikowanych partii ansamblowych. Już pierwszy, Das tartarische Gesetz (1780), odniósł sukces na dworze wirtemberskim, podobnie później Die Geisterinsel (1798), Das Pfauenfest (1801) oraz wystawiony po śmierci kompozytora Elbondocani (1803). Na pokrewieństwo z operami W.A. Mozarta wskazuje zarówno styl melodyczny jak i środki techniki wokalnej, stosowane do charakterystyki postaci (przydające im wyrazistości) – repetycje dźwięków, rozbijanie słów na zgłoski i szybkie przebiegi, powtarzanie motywów w partiach komicznych, w scenach poważnych natomiast liryczne, rozbudowane melodie, ozdobione fioriturami, przy zachowaniu dbałości o przekaz tekstu, a także budowanie scen zespołowych, instrumentacja i stosowanie w przebiegu dzieła motywów przypominających. Świadczy to o nowatorskim podejściu J.R. Zumsteega do twórczości operowej oraz zarzuceniu wzorów włoskich, z wybujałą koloraturą i popisowymi partiami wokalnymi. Tamira (określana jako duodrama) – jedyna poważna opera J.R. Zumsteega – jest utrzymana w konwencji melodramatów J.A. Bendy, w których tekst przekazywany jest na tle muzyki lub między fragmentami instrumentalnymi, oddającymi jego nastrój. J.R. Zumsteeg komponował ponadto muzykę do sztuk teatralnych (m.in. F. Schillera, W. Szekspira, W.H. Dalberga), okolicznościowe kantaty (m.in. do słów Ch.F.D. Schubarta) oraz utwory chóralne, w tym 14 kantat religijnych.

J.R. Zumsteeg (podobnie jak C.F. Zelter i J.F. Reichardt) zapisał się w historii muzyki jako jeden z twórców niemieckiej ballady przekomponowanej – gatunku, który obok stroficznych utworów wokalnych, czerpiących z tradycji ludowej, zapoczątkował rozkwit pieśni romantycznej, odzwierciedlającej charakter epoki (jej subiektywizm i wzmożoną uczuciowość). Skomponował ok. 300 pieśni i ballad, które zyskały popularność i były powszechnie znane dzięki wydaniom w drukach zbiorowych oraz 7 zeszytów Kleine Balladen und Lieder (w latach 1800–05). Pieśni J.R. Zumsteega nie są jednolite stylistycznie. Popularne pieśni narracyjne, komponowane na użytek muzykowania domowego, wykazują wpływy muzyki ludowej; mają formę zwrotkową (o układzie 4-wersowym i rymach stycznych aabb lub krzyżowych abab) albo zwrotkowo-wariacyjną, prosty akompaniament, czasem wzbogacony elementami techniki przetworzeniowej, i budowę okresową, wynikającą z konstrukcji tekstu. Zumsteeg wcześnie zainteresował się niemiecką poezją romantyczną, zwracając szczególną uwagę na walory tekstu. Już w 1777 napisał muzykę orkiestrową do ody Die Frühlingsfeier Klopstocka (wykonanej przez recytatora), a przed 1782 uwerturę i partie wokalne do sztuki Schillera Die Räuber. Komponował ballady do tekstów m.in. G.A. Bürgera, J.Ch.F. Hauga, Ch.F.D. Schubarta, F. Schillera, J. Kernera, J.W. Goethego, a najbardziej znane to: Leonore, Des Pfarrers Tochter von Taubenhain, Die Büssende, Die Entführung, Das Lied von der Treue, Ritter Toggenburg, Colma. Ze względu na znaczne rozmiary poezji balladowej oraz zmiany wyrazu i nastroju, wynikające z akcji epicko-dramatycznej, ballady muzyczne były często bardzo rozbudowane. Składały się z szeregu odcinków, będących muzyczną interpretacją kolejnych, nierzadko zupełnie niepowiązanych treściowo strof wiersza, skontrastowanych pod względem tonacji, agogiki, dynamiki, melodyki (z recytatywnymi dialogami) oraz faktury akompaniamentu (często pojawiają się efekty ilustracyjne). We wczesnych utworach z Die Räuber – Die Entzückung, An Laura (do słów Schillera) i Colma (do słów Goethego) wyraźne jest uzależnienie od typu pieśni stosowanej w kantatach, wyrażające się przemiennością części arioso i recitativo oraz wprowadzaniem pomiędzy odcinkami wokalno-instrumentalnymi fragmentów czysto instrumentalnych, co według W. Dürra świadczy o nawiązaniu do wieloodcinkowej budowy barokowej kantaty (formę taką określa on jako balladę „kantatową”). Muzyczna treść ballady, jej architektonika i użyte środki techniczne wynikały przede wszystkim z potrzeby stworzenia muzyki adekwatnej do epickiego tekstu poetyckiego. W związku z tym konstrukcja ballad J.R. Zumsteega tworzyła otwartą formę przekomponowaną, niespójną pod względem muzycznym. Należą tu m.in. utwory do słów Bürgera Die Entführung i Lenore. Interesujący przykład budowy formalnej stanowi ballada Ritter Toggenburg do słów Schillera, składająca się z 10 strof, wyraźnie podzielona na 2 pięciozwrotkowe części. J.R. Zumsteeg również podzielił utwór na 2 części: 1. przekomponowaną (epicko-dramatyczną), opisującą losy bohatera (średniowiecznego rycerza Toggenburga), w której każda strofa tekstu została opracowana w odmienny sposób, w wyniku czego powstała forma złożona z szeregu kontrastujących odcinków (ABCDE), nieposiadających powiązań motywicznych i powtórzeń, 2. o budowie stroficznej, przedstawiającą cierpienia rycerza, w której J.R. Zumsteeg zastosował takie samo opracowanie muzyczne dla każdej strofy, gdyż wszystkie mają podobny, liryczny charakter. Mimo zróżnicowanej budowy ballad przekomponowanych łączy je wyczulenie kompozytora na pierwiastek dramatyczny oraz dbałość o logikę konstrukcji i rozbudowany akompaniament fortepianowy, podkreślający dramaturgię tekstu i tworzący klimat utworu.

Wielu teoretyków muzyki zwraca uwagę na wpływ ballad J.R. Zumsteega na twórczość następnego pokolenia kompozytorów niemieckich, m.in. C.M. von Webera, J.C. Loewego, R. Schumanna, a zwłaszcza F. Schuberta, który (według relacji współczesnych) nie ukrywał zachwytu muzyką J.R. Zumsteega. 6 pieśni Schuberta z lat 1811–16: Hagars Klage (D 5), Lied der Liebe (D 109), Nachtgesang (D 314), Ritter Toggenburg (D 397), Die Erwartung (D 159) i Skolie (D 507) wzorowanych jest na balladach J.R. Zumsteega. Napisane do tych samych tekstów, wykazują podobieństwa w zakresie konstrukcji, tonacji, metrum, sposobu przedstawienia nastroju, melodyki i techniki wokalnej (z tak charakterystycznym dla J.R. Zumsteega recytatywem). Stąd do wydania Franz Schubert. Neue Ausgabe sämtlicher Werke zostały włączone również odnośne ballady J.R. Zumsteega.

Literatura: Nekrolog der Teutschen für das neunzehnte Jahrhundert, t. 1, wyd. F. Schlichtegroll, Gotha 1802, wyd. nowe R. Schaal pt. Musiker-Nekrologe, Kassel 1954; L. Landshoff Johann Rudolf Zumsteeg (1760–1802). Ein Beitrag zur Geschichte des Liedes und der Ballade, Berlin 1902 (zawiera wykaz utworów Johanna Rudolfa Zumsteega); A. Sandberger J.R. Zumsteeg und F. Schubert, „Beilage zur Allgemeine Zeitung”, Monachium 1906 nr 291/2, przedr. w: Ausgewählte Aufsätze zur Musikgeschichte, t. 1, Monachium 1921, przedr. Hildesheim 1973; G. Maier Die Lieder Johann Rudolf Zumsteegs und ihr Verhältnis zu Schubert, Göppingen 1971 (zawiera katalog pieśni Johanna Rudolfa Zumsteega); E.D. Ragogini Johann Rudolf Zumsteeg and the „Kleine Balladen und Lieder”, dysertacja Peabody Conservatory, 1975; W Dürr Johann Rudolf Zumsteeg und Schubert. Von der „schwäbischen Liederschule” zum romantischen Klavierlied, w: Baden und Württemberg im Zeitalter Napoleons, t. 2: Aufsätze, red. Ch. Väterlein i A. Burkarth, Stuttgart 1987; G. Maier Johann Rudolf Zumsteeg, „Mein Boxberg” XXIV, 1990; W. Dürr „Hagars Klage” in der Vertonung von Zumsteeg und Schubert. Zu Eigenart und Wirkungsgeschichte der „Schwäbischen Liederschule”, w: Studien zum deutschen weltlichen Kunstlied des 17. und 18. Jahrhunderts, red. G. Busch i AJ. Harper, Amsterdam 1992; J. Henning Zumsteegs Monodie „Die Erwartung” – und was Schubert daran fasziniert haben mag, „Musik und Bildung” XXV/4, 1993; W. Dürr „Des Pfarrers Tochter von Taubenhain”. Über Zumsteegs Ballade und Loewe, w: C. Loewe 1796–1869, ks. kongresu w Halle 26–28 IX 1996, red. K. Musketa i G. Traxdorf, Halle 1997; D. Patier Les premiers lieder de Schubert et l’héritage de Zumsteeg, „Ostinato rigore. Revue internationale d’études musicales” XI–XII, 1998; R. Nägele Johann Rudolf Zumsteegs „Die Geisterinsel”. Zur Aufführungsgeschichte einer Festoper (1798, 1805, 1889), w: Musik und Musiker am Stuttgarter Hoftheater (1750–1918). Quellen und Studien, red. R. Nägele, Stuttgart 2000; R. Nägele „…dass es bis zu solchen Aergernissen hat kommen können”. Die Kirchenkantaten von Johann Rudolf Zumsteeg, „Musik in Baden-Württemberg” VIII, 2001; G. Günther „Ein Meister setzte die Arien… dass man den Text bei der Musik vergessen wird”. Die Kompositionen Johann Rudolf Zumsteegs zum Schauspiel „Die Räuber” von F. Schiller, „Concerto” z. 169, 2001/02; W. Dürr Johann Rudolf Zumsteeg oder: Besonderheiten des schwäbischen Liedes im Ausgang des 18. Jahrhunderts, „Musik in Baden-Württemberg” IX, 2002; Johann Rudolf Zumsteeg (1760–1802) – der andere Mozart?, red. R. Nägele, Stuttgart 2002; M. Lewicki Ballady Johanna Rdolfa Zumsteega jako źródło inspiracji dla młodego Franza Schuberta, „Kwartalnik Studentów Muzykologów UJ” 2008 nr 1.