Zeno [dz'e~] Apostolo, *11 XII 1668 Wenecja, †11 XI 1750 Wenecja, włoski poeta i libretista. Był synem weneckiego lekarza. Zdobył staranne wykształcenie w klasztorze Somasków w Wenecji, gdzie studiował historię, filologię, kulturę antyku i numizmatykę. Należał do założycieli Accademia degli Animosi (1691), której celem podobnie jak rzymskiej Accademia dell’Arcadia było odrodzenie „dobrego smaku” i pielęgnowanie tradycji. Przez wiele lat Zeno prowadził regularną korespondencję z wybitnymi ludźmi pióra (G.G. Orsim, L.A. Muratorim, G. Fontaninim, A. Magliabecchim i in.). W 1710 wraz z S. Maffeim, A. Vallisnierim i swoim bratem, Piero Caterino Zeno, zaczął wydawać w Weronie „Giornale de’letterati d’Italia”. Jego dociekania z dziedziny historii Włoch (Rerum italicarum scriptores haetenus desiderati) nie zostały ukończone, opublikował natomiast komentarze do Biblioteca dell’eloquenza italiana G. Fontaniniego, poprawki i komentarze do tekstu Historicis latinis G.J. Vossiusa – Dissertazioni Vossiane i biografie włoskich pisarzy i poetów, m.in. P. Bemba i G.B. Guariniego. Od najwcześniejszych lat wykazywał aktywność w dziedzinie teatru. Jego pierwsze libretto, napisane dla C.F. Pollarola w 1696, to Gli inganni felici z akcją obfitującą w kamuflaże, przebieranki i komiczne interludia. Sukces i kolejne zamówienia teatrów weneckich, mediolańskich i teatru Medyceuszy we Florencji przyniosło mu w 1700 Lucio Vero, wystawiony również z muzyką Pollarola. W 1705 Zeno nawiązał trwającą 25 lat współpracę z P. PariatimPariati, Pietro, któremu powierzał wierszowanie librett, podczas gdy sam konstruował akcje i pisał scenariusze.
W 1718 Zeno przyjął od cesarza Karola VI tytuł i stanowisko cesarskiego poety i historyka. W Wiedniu pozostał do 1729, kiedy to, zastąpiony przez P. Metastasia, powrócił do Wenecji. Utrzymywał jednak dalej kontakt z dworem Habsburgów, dostarczając co roku nowy tekst oratorium lub azione teatrale. W ostatnim okresie życia zajmował się numizmatyką, historią literatury i rozważaniami biblijnymi.
Zeno napisał 43 libretta na tematy zaczerpnięte z mitologii i historii, m.in.: Gli inganni felici, Faramondo, Eumene, Lucio Vero, Merope, Narciso, Alessandro Severo, Griselda czy Semiramide. Opracowywał często wzory antyczne, wątki zaczerpnięte z literatury włoskiego renesansu oraz klasycznej dramaturgii francuskiej. Większość librett Zena była wydawana i aż do końca XVIII w. wielokrotnie opracowywana muzycznie, np. Lucio Vero, Griselda, Lucio Papirio dittatore, Merope. Tradycyjnie przypisuje się Zenowi zasługę zapoczątkowania reformy libretta operowego, zwieńczoną przez Metastasia. Badania, oparte m.in. na korespondencji Zena (R. Freeman, 1968), dowodzą jednak, że problemem tym, jak również teatralnym aspektem opery nie był szczególnie zainteresowany i w swoich librettach podchwycił jedynie tendencje wcześniej istniejące, takie jak zredukowanie ilości aktów z 5 do 3, rezygnacja z wątków i postaci komicznych w operach seria, uproszczenie akcji dramatycznej i podporządkowanie jej zasadzie prawdopodobieństwa, większa dbałość o umotywowanie postępowania bohaterów, uporządkowanie struktury sceny dramatycznej i zmniejszenie ilości arii. Ze względu na większą różnorodność afektów możliwych do przedstawienia, wyżej niż libretta operowe cenił Zeno swoje teksty oratoryjne, do większości których muzykę skomponował A. Caldara.
Literatura: A. Wotquenne Alphabetisches Verzeichnis der Stücke in Versen aus den dramatischen Werken von Zeno, Metastasio und Goldoni, Lipsk 1905; F. Negri La vita di Apostolo Zeno, Wenecja 1816; L. Pistorelli Il melodrammi di Apostolo Zeno, Padwa 1894; W. Pietzsch Apostolo Zeno in sejner Abhängigkeit von der französischen Tragödie, Lipsk 1907; M. Fehr Apostolo Zeno in seine Reform des Operntextes, Zurych 1912; A. Michieli Le poesie sacre drammatiche di Apostolo Zeno, „Giornale storico della letteratura italiana” XCV, 1930; R. Freeman Apostolo Zeno’s Reform of the Libretto, „Journal of the American Musicological Society” XXI, 1968; D.J. Grout „La Griselda” di Zeno e il libretto dell’opera di Scarlatti, „Nuova Rivista Musicale Italiana” II, 1968; S. Martinotti Un nuovo incontro con Apostolo Zeno, „Chigiana” XXV, 1968; P. Gallarati Zeno e Metastasio, w: Metastasio e il melodramma, red. E. Sala Di Felice i L. Sannia Nowé, Padwa 1985; E. Kanduth Das Libretto im Zeichen der Arcadia. Paradigmatisches in den Musikdramen Zenos (Pariatis) und Metastasios, w: Oper als Text. Romanistische Beiträge zur Libretto-Forschung, red. A. Gier, Heidelberg 1986; E. Sala Di Felice Zeno da Venezia a Vienna. Dal teatro impresariale al teatro di corte oraz M. Viale Ferrero Le didascalie sceniche nei drammi per musica di Zeno, w: L’opera italiana a Vienna prima di Metastasio, red. M.T. Muraro, Florencja 1990; C. Loskant Librettologische Untersuchungen zur Opernpraxis im 17. und 18. Jahrhunderts, ausgehend von F. Gasparinis „La Statira” (Venedig 1706), Egelsbach 1994; E. Sala Di Felice Zeno, Metastasio e il teatro di corte, w: Italia-Austria alia ricerca del passato comune, red. P. Chiarini i H. Zeman, Rzym 1995.
Oratoria:
Sisara, muzyka G. Porsile, Wiedeń 1719
Tobia, muzyka G. Porsile, Wiedeń 1720
Naaman, muzyka F.B. Conti, Wiedeń 1721
Giuseppe, muzyka A. Caldara, Wiedeń 1722
David, muzyka F.B. Conti, Wiedeń 1724
Le profezie evangeliche d’Isaia, muzyka A. Caldara, Wiedeń 1725
Joaz, muzyka A. Caldara, Wiedeń 1726
Il Batista, muzyka A. Caldara, Wiedeń 1727
Gionata, muzyka A. Caldara, Wiedeń 1728
Naboth, muzyka A. Caldara, Wiedeń 1729
Daniello, muzyka J.A. Hasse, Wiedeń 1731
David umiliato, muzyka A. Caldara, Wiedeń 1731
Sedecia, muzyka A. Caldara, Wiedeń 1732
Gerusalemme convertita, muzyka A. Caldara, Wiedeń 1733
San Pietro in Cesarea, muzyka A. Caldara, Wiedeń 1734
Gesù presentato nel Tempio, muzyka A. Caldara, Wiedeń 1735
Ezechia, muzyka G. Bononcini, Wiedeń 1735
Sceniczne (miasto i data dotyczą prapremiery pierwszego opracowania muzycznego, podano także ważniejsze opracowania innych kompozytorów):
Gli inganni felici, muzyka C.F. Pollarolo, Wenecja 1696; A. Scarlatti 1699
Il Tirsi, dramma pastorale, muzyka A. Lotti, A. Caldara i A. Ariosti, Wenecja 1696
Il Narciso, pastorale per musica, muzyka F.A. Pistocchi, Ansbach 1697; G. Sard 1763
I rivali generosi, muzyka M.A. Ziani, Wenecja 1697; C. Monari, F.A. Pistocchi i G.M. Capelli 1710
Eumene, muzyka M.A. Ziani, Wenecja 1697; F. Gasparini 1714; N. Iommelli 1742; A. Sacchini 1763; F.G. Bertoni 1783
Odoardo, muzyka M.A. Ziani, Wenecja 1698
Faramondo, muzyka C.F. Pollarolo, Wenecja 1698; N. Porpora 1719; G.F. Händel 1738
Lucio Vero, muzyka C.F. Pollarolo, Wenecja 1700; T. Albinoni 1713; F. Gasparini 1719; R. Keiser 1728 pt. Lucius Verus; B. Galuppi 1748 pt. Vologeso; N. Jommelli 1754; T. Traetta 1774; V. Martin y Soler 1783 pt. Vologeso Temistocle, azione scenica, muzyka M.A. Ziani, Wiedeń 1701; N. Porpora 1718; F. Chelleri 1721
Griselda, muzyka G.A. Pollarolo, Wenecja 1701; F. Chelleri 1707; A. Bononcini 1718; A. Scarlatti 1721; G. Bononcini 1722; P. Torri 1723; A. Vivaldi 1735; G. Latilla 1751
Il Venceslao, muzyka C.F. Pollarolo, Wenecja 1703; F. Mancini 1714; G. Latilla 1754
Aminta, dramma regio pastorale, muzyka T. Albinoni, Florencja 1703
Pirro, muzyka G. Aldrovandini, Wenecja 1704
Antioco, z P. Pariatim, muzyka F. Gasparini, Wenecja 1705, J.A. Hasse 1721
Artaserse, z P. Pariatim, muzyka A. Giannettini, Wenecja 1705; G.M. Orlandini 1706; A. Ariosti 1724
Ambleto, z P. Pariatim, muzyka F. Gasparini, Wenecja 1706
Statira, z P. Pariatim, muzyka F. Gasparini, Wenecja 1706; T. Albinoni 1726
Il Teuzzone, muzyka P. Magni i C. Monari, Mediolan 1706; A. Lotti 1707; F. Feo 1720; A. Ariosti 1727
L’amor generoso, muzyka F. Gasparini, Wenecja 1707; G.M. Orlandini i G.B. Ceruti 1708; A. Vivaldi 1731 pt. Alvilda regina de’Goti; B. Galuppi 1737 pt. L’Alvilda
Flavio Anicio Olibrio, z P. Pariatim, muzyka F. Gasparini, Wenecja 1708; N. Porpora 1711; L. Vinci 1728; E.R. Duni 1736 pt. La tirannide debellata; N. Jommelli 1740 pt. Ricimero rè de Goti
Engelberta, z P. Pariatim, muzyka A. Fiorè, Mediolan 1708; T. Albinoni i F. Gasparini 1709; A. Orefice i F. Mancini 1709
Astarto, z P. Pariatim, muzyka T. Albinoni, Wenecja 1708; F.B. Conti 1718; J.A. Hasse 1726
Atenaide, muzyka A. Fiorè, A. Caldara i F. Gasparini, Barcelona 1709; M.A. Ziani, A. Negri i A. Caldara 1714; A. Vivaldi 1728
Zenobia in Palmira, z P. Pariatim, muzyka F. Chelleri, Barcelona 1709
Scipione nelle Spagne, muzyka kompozytor nieznany, Barcelona 1710; A. Scarlatti 1714; A. Caldara 1722; T. Albinoni 1724; G. Ferrandini 1732; C. Arrigoni 1739; L. Leo 1740; F.G. Bertoni 1768
Merope, muzyka F. Gasparini, Wenecja 1712; A. Fiorè 1716; G.M. Orlandini 1717; G. Giacomelli 1734; A. Vivaldi 1737 pt. L’oracolo in Messenia; G.F. Brivio 1738; G. Scarlatti 1740; N. Jommelli 1741; D. Terradellas 1743; G. Cocchi 1748; D. Perez 1750; F.L. Gassmann 1757; G. Latilla 1763; G. Insanguine 1772; P.A. Guglielmi 1775; T. Traetta 1776
Alessandro Severo, muzyka A. Lotti, Wenecja 1717; F. Chelleri 1718; D.N. Sarro 1719; G.M. Orlandini 1723; G. Giacomelli 1732; A. Bernasconi 1738; A. Sacchini 1763
Ifigenia in Aulide, muzyka A. Caldara, Wiedeń 1718
Lucio Papino dittatore, muzyka A. Caldara, Wiedeń 1719; G.A. Pollarolo 1721; G. Giacomelli 1729; I. Holzbauer 1737; J.A. Hasse 1742; C.H. Graun 1745; B. Galuppi 1751; P. Anfossi 1771 pt. Quinto Fabio; F.G. Bertoni 1778 pt. Quinto Fabio; D.
Bortnianski 1778 pt. Quinto Fabio; L. Cherubini 1779 pt. Quinto Fabio; N. Zingarelli 1794 pt. Quinto Fabio
Sirita, muz. A. Caldara, Wiedeń 1719
Alessandro in Sidone, tragicommedia, z P. Pariatim, muzyka F.B. Conti, Wiedeń 1721
Meride e Selinunte, muzyka G. Porsile, Wiedeń 1721
Ormisda, muzyka A. Caldara, Wiedeń 1721; G.M. Orlandini 1723; G.A. Pollarolo 1723 pt. Cosroe; B. Cordans 1728
Nitocri, A. Caldara, Wiedeń 1722; G. Sellitto 1733; L. Leo 1733; G. Giacomelli 1736; G. Cocchi 1751; S. Mercadante 1824
Euristeo, muzyka A. Caldara, Wiedeń 1724; J.A. Hasse 1732
Andromaca, muzyka A. Caldara, Wiedeń 1724
Gianguir, muzyka A. Caldara, Wiedeń 1724
Semiramide in Ascalona, muzyka A. Caldara, Wiedeń 1725
I due dittatori, muzyka A. Caldara, Wiedeń 1726
Imeneo, muzyka A. Caldara, Wiedeń 1727
Omospade, muzyka A. Caldara, Wiedeń 1727
Mitridate, muzyka A. Caldara, Wiedeń 1728; N. Porpora 1730
Cajo Fabbrizio, muzyka A. Caldara, Wiedeń 1729; J.A. Hasse 1732; C.H. Graun 1746; G.E de Majo 1760
Enone, muzyka A. Caldara, Wiedeń 1734
Libretta przypisywane Zenowi i P. Pariatiemu, napisane jednak prawdopodobnie tylko przez Pariatiego:
La Svanvita, muzyka A. Fiorè, Mediolan 1707
Il falso Tiberino, muzyka C.F. Pollarolo, Wenecja 1709
Sesostri rè di Egitto, muzyka F. Gasparini, Wenecja 1710, A. Bononcini 1716, F.B. Conti 1717, D. Terradellas 1751,
EG. Bertoni 1754, G. Sarti 1755, B. Galuppi 1757, P.A. Guglielmi 1766
Costantino, muzyka F. Gasparini, Wenecja 1711
Don Chisciotte in Sierra Morena, tragicommedia, muzyka F.B. Conti, Wiedeń 1719
Edycje:
Poesie drammatiche, 10 t., wyd. G. Gozzi, Wenecja 1744
Lettere di Apostolo Zeno. Cittadino veneziano istorico e poeta cesareo, wyd. J. Morelli, Wenecja 1785
