Caldara, Antonio

Caldara [kal~] Antonio, *ok. 1670 Wenecja, †28 XII 1736 Wiedeń, włoski kompozytor, prawdopodobnie uczeń G. Legrenziego. Jako chłopiec śpiewał w chórze przy kościele św. Marka w Wenecji, później nauczył się biegle gry na wioli, wiolonczeli i klawesynie; W latach 1699–1707 jako maestro di capella da chiesa e dal teatro na dworze księcia Ferdynanda Carla Gonzagi w Mantui. Być może towarzyszył księciu w podróży do Paryża. W 1708 Caldara działał w Rzymie, a następnie wyjechał do Barcelony. Tam podczas uroczystości weselnych Karola III (późniejszego cesarza Karola VI) wykonano jego componimento da camera per musica Il più bel nome. W latach 1709–16 Caldara pełnił funkcję kapelmistrza na dworze księcia Ruspoli w Rzymie. Komponował wówczas utwory nie tylko na zamówienie księcia, ale także innych mecenasów: kardynałów P. Ottoboniego i Colonny oraz cesarza Józefa I. W latach 1711–12 Caldara przebywał w Wiedniu; w 1716 osiadł tam na stałe, pełniąc aż do śmierci obowiązki wicekapelmistrza na dworze cesarskim (kapelmistrzem był J.J. Fux). Tworzył liczne utwory okolicznościowe na potrzeby dworu cesarskiego oraz innych austriackich ośrodków muzycznych, np. Salzburga i Linzu.

Caldara był jednym z najpłodniejszych kompozytorów swej epoki. Jego twórczość szacuje się na ok. 3400 pozycji. Ta bogata spuścizna nie doczekała się jeszcze pełnego opracowania i sklasyfikowania. Niewątpliwie jednak Caldara należał do najwybitniejszych przedstawicieli późnego baroku włoskiego, a pośrednio przyczynił się też do stworzenia podstaw klasycyzmu wiedeńskiego. Obok J.J. Fuxa, C.A. Badii, F. Contiego i G. Porsilego był jednym z twórców świetności kultury muzycznej na dworze cesarskim w Wiedniu, gdzie powstała większość jego kompozycji dramatycznych. W swych utworach Caldara łączył elementy stylistyczne różnych szkół włoskich (weneckiej, neapolitańskiej, rzymskiej i bolońskiej), stapiając je po 1716 z tradycjami muzyki austriackiej. Mimo tak wielostronnych wpływów Caldara uniknął – dzięki swemu talentowi – eklektyzmu, a jego indywidualny styl charakteryzuje się umiejętnym i twórczym połączeniem technicznie rozwiniętego kontrapunktu z wyrazową, uczuciową melodyką. Tak jak inni kompozytorzy tej epoki, Caldara pisał bardzo dużo i szybko, realizując liczne zamówienia mecenasów. Stąd jego dzieła często noszą znamię zrutynizowanej produkcji masowej, cechuje je pewien schematyzm, a czasem są one wręcz niedopracowane. Jednak nawet takie utwory zdradzają w szczegółach technicznych rękę mistrza.

W twórczości Caldary szczególne znaczenie mają kompozycje wokalne, wśród których artystycznym kunsztem wyróżniają się małe formy. Liczne motety, kanony czy kantaty kameralne odznaczają się piękną linią melodyczną oraz głębokim związkiem wyrazowym tekstu i muzyki; jeden z motetów Caldary umieszczony został w publikacji G. Paolucciego Arte pratica di contrappunto (Wenecja 1765) jako wzorowy przykład gatunku. Do mistrzowskich dzieł zalicza się popularne w swoim czasie Stabat Mater, a do najświetniejszych kompozycji owej epoki należą utrzymane w stylu weneckiej polichóralności Crucifixus a 16 oraz Te Deum. Madrygały Caldary powstały jako wyraz krótkotrwałej mody nawiązującej do stylu L. Marenzia i G.P. Palestriny.

Badacze twórczości Caldary wysoko oceniają również jego oratoria napisane w latach 1690–1716, tj. przed opuszczeniem ojczyzny. Utwory te odznaczają się starannie opracowanymi recytatywami akompaniowanymi, różnorodnością faktury i form, dużym ładunkiem dramatycznym i ekspresją wyrazową. Tego typu cechy zanikają w oratoriach pisanych na potrzeby dworu cesarskiego (często do tekstów A. Zena i P. Metastasia). Osłabienie dramaturgii, uproszczenie faktury, preferowanie recytatywów secco i schematycznych formalnie arii (da capo i dal segno) charakteryzują nie tylko oratoria powstałe w okresie wiedeńskim, ale także większość scenicznych dzieł Caldary, pisanych najczęściej w pośpiechu dla uświetnienia rozmaitych dworskich uroczystości. Twórczość operowa Caldary nie została jeszcze dokładnie zbadana, ale uważa się, że czołowym dziełem tego gatunku jest Dafne (dramma pastorale per musica) napisana dla sceny salzburskiej; aria myśliwska Dafne z koncertującymi rogami naturalnymi (początek aktu III) należy do najwybitniejszych osiągnięć kompozytorskich epoki. Dzieła sceniczne Caldary – zgodnie z ówczesną konwencją – noszą różne określenia: componimento drammatico, festa teatrale, festa da camera, pastorale i in.

Mniejsze znaczenie ma instrumentalna twórczość Caldary, choć był on także jednym z ważniejszych przedstawicieli sonaty da chiesa po A. Corellim. Sonaty oraz sinfonie, w których Caldara nawiązuje do uwertury neapolitańskiej, wywarły wpływ na kształtowanie się podstaw klasycznej formy sonatowej.

Literatura: L. v. Köchel Die kajserliche Hofmusikkapelle in Wien von 1543–1867, Wiedeń 1869; A. Gmeyner Di Opern Caldaras. Ein Beitrag zur Geschichte der italienischen Oper in Vien. diss. Wiedeń 1927; E.I. Luin Sulla vita e sulle opere di Antonio Caldara, w: La scuola veneziana, Siena 1941; A. Liess Wiener Barockmusik, Wiedeń 1946; F. Hadamowsky Barocktheater am Wiener Kaiserhof, Wiedeń 1955; U. Kirkendale The War of the Spanish Succession Reflected in the Works of Antonio Caldara, „Acta Musicologica” XXXVI, 1964; U. Kirkendale Antonio Caldara. Sein Leben und seine venezianisch-römischen Oratorien, Graz 1966; R. Freeman The Travels of „Partenope”, w: «Studies in Music History», ks. pamiątkowa O. Strunka, Princeton 1968; E. Roche Caldara and the Mass, „The Musical Times” CXI, 1970; M. Rinaldi Contributo alla futura biografia di Antonio Caldara, „Nuova Rivista Musicale Italiana” IV, 1970; C. Gallico „Santa Francesca Romana” di Caldara, P. Isotta Antonio Caldara. Problemi e prospettive oraz V. Kirkendale Antonio Caldara. La vita, „Chigiana” XXVI–XXVII, 1971; B.L. Greenwood Antonio Caldara. A Checklist of His Manuscripts in Europe, Great Britain, and the United States of America, «Studies in Music History» VII, 1973.