Logotypy UE

Zelter, Carl Friedrich

Biogram

Zelter [c’elter] Carl Friedrich, *11 XII 1758 Berlin, †15 V 1832 Berlin, niemiecki kompozytor, dyrygent i pedagog. Był synem mistrza murarskiego, odebrał staranne wykształcenie zawodowe; początkowo pobierał nauki w domu, w latach 1772–74 uczęszczał do Joachimsthaler Gymnasium w Berlinie, później – wbrew swojej woli, ale zgodnie z życzeniem rodziców – uczył się rysunku i terminował jako murarz, a w 1783 uzyskał patent mistrzowski (pozostał członkiem cechu murarzy aż do 1815). W 1787 przejął częściowo firmę ojca oraz założył rodzinę; poślubił wdowę z trojgiem dzieci, Johannę Sophię Eleonorę Flöricke, z d. Kappel, która urodziła mu ośmioro kolejnych; po jej śmierci (1795) ożenił się ze śpiewaczką Juliane Caroline Augustę Pappritz (1767–1806), z którą miał jeszcze dwoje dzieci. Zelter od wczesnego dzieciństwa przejawiał zdolności muzyczne. Mając kilkanaście lat, uczył się gry na klawesynie i organach u J.E. Rosskammera oraz na skrzypcach u wojskowego oboisty, następnie pobierał regularne lekcje gry skrzypowej, m.in. u muzyka miejskiego J.F. Georgego oraz koncertmistrza J.C. Schulzego. Od 1779 grał dorywczo w orkiestrze Döbbelinsches Theater w Berlinie, ale już w berlińskim wykonaniu Mesjasza G.F. Händla w opracowaniu J.A. Hillera w 1786 pełnił funkcję pierwszego skrzypka, a w sezonie 1787/88 poprowadził jako dyrygent serię koncertów „dla znawców i miłośników”, zyskując uznanie ich stałych bywalców. Dla rozwoju artystycznego Zeltera niezwykle ważne było spotkanie z C.F. Faschem, u którego 1784–86 uczył się kompozycji. W sezonie 1786/87 Zelter opublikował swoje pierwsze utwory fortepianowe i pieśni. Jednakże w centrum zainteresowań twórczych Zeltera znalazły się gatunki wokalne: początkowo kantata, a później – pod wpływem talentu wokalnego drugiej żony – pieśń solowe. Umuzyczniał m.in. poezje Schillera oraz Goethego, z którym połączyła go wieloletnia i głęboka przyjaźń. Ponad 30-letnia korespondencja obydwu twórców (1799–1832), zawierająca prawie 900 listów, stanowi niezwykle cenne źródło informacji historycznej (opisy znamiennych wydarzeń, np. spotkania Goethego z Beethovenem w 1812, prapremiery Wolnego Strzelca Webera w 1821 czy wykonania Pasji według św. Mateusza J.S. Bacha w 1829). W 1791 Zelter wstąpił do założonej przez Fascha Singakademie w Berlinie, gdzie uczył się sztuki prowadzenia chóru, a po śmierci swojego nauczyciela w 1800 przejął kierownictwo nad tą instytucją, wyznaczając kierunek interpretacji dawnej muzyki religijnej. W programie koncertów przeważały początkowo utwory a cappella; wkrótce dzięki zespołowi Ripienschule, który powstał w 1807 z inicjatywy Zeltera, repertuar poszerzył się o dzieła wokalno-instrumentalne od XVI w. aż do współczesnych Zelterowi. Prezentując oratoria Händla, kantaty i Pasję według św. Mateusza Bacha, Stworzenie świata i Pory roku Haydna, Requiem Mozarta czy własne kantaty i oratorium Die Auferstehung und Himmelfahrt Jesu, Zelter przyczynił się do podniesienia poziomu wykonawstwa muzyki oratoryjnej. W 1809 założył Liedertafel – pierwsze męskie towarzystwo śpiewacze o charakterze patriotycznym, ekskluzywne, związane z wolnomularską lożą Tafellogen, dostępne początkowo jedynie dla 25 członków (kompozytorów i poetów), którzy tworzyli pod kierownictwem swojego „mistrza pieśni”. W tym samym roku Zelter został mianowany profesorem Akademie der Künste w Berlinie. Jako doradca i ekspert muzyczny rządu pruskiego (od 1803) sprawił, że zaczęto zaliczać muzykę do kanonu sztuk akademickich, a także uznano jej niebagatelny wpływ na kształcenie narodu. Dzięki jego staraniom ufundowano dotowane przez państwo instytucje, kształcące muzyków kościelnych i świeckich: Institut für Kirchen- und Schulmusik w Królewcu (1814) i Wrocławiu (1815) oraz Königliches Institut für Kirchenmusik w Berlinie (1822); w 1823 powierzono Zelterowi dyrekcję tegoż instytutu oraz nadzór nad jego bibliotekę muzyczną. W 1829 objął stanowisko dyrektora muzycznego Friedrich-Wilhelm-Universität w Berlinie (obecnie Humboldt-Universität), w 1830 odebrał z rąk jego rektora G.W.F. Hegla doktorat honoris causa wydziału filozoficznego. W tymże roku założył studenckie Collegium Musicum Vocale. Do grona uczniów Zeltera należeli m.in.: A.B. Marx, G.F. Rungenhagen, C. Loewe, O. Nicolai, G. Meyerbeer, a także rodzeństwo F. Hensel i F. Mendelssohn. Zelter zmarł w 1832, niespełna 2 miesiące po śmierci swojego przyjaciela Goethego; został pochowany na cmentarzu Sophienkirchhof w Berlinie.

Twórczość Zeltera obejmuje wiele różnych gatunków muzycznych, ale kompozytor znany jest przede wszystkim jako twórca pieśni. Napisał ich ponad 200, głównie do tekstów poetów z kręgu Göttinger Hain, poezji Schillera oraz Goethego (75 utworów, m. in. An Mignon, Der Fischer, Der König in Thule, Erlkönig, Es ist ein Schuss gefallen, Gretchen am Spinnrade, Kennst du das Land, Mailied, Sehnsucht, Über allen Gipfeln, Wanderers Nachtlied, Wonne der Wehmut). Zaliczany jest, obok J.A.P Schulza i J.F. Reichardta, do kompozytorów drugiej berlińskiej szkoły pieśni. Na temat swoich artystycznych idei Zelter wypowiadał się chętnie; publikował autobiografie, memoranda i oświadczenia, recenzje i krytyki muzyczne, m.in. w „Allgemeine musikalische Zeitung”, „Berlinische musikalische Zeitung”, „Jenaische allgemeine Literatur-Zeitung”, „Deutschland”. W swojej obfitej korespondencji często dzielił się przemyśleniami dotyczącymi własnych projektów i zamierzeń. Z Goethem dyskutował o estetyczno-gatunkowych aspektach pieśni. W liście do C. Loewego (z 10 I 1824) opisał główne założenia, jakimi kierował się przy komponowaniu pieśni, a były to: supremacja słowa nad muzyką, pierwszeństwo pieśni zwrotkowej przed przekomponowaną oraz podrzędnie traktowany akompaniament (melodia głosu solowego powinna być możliwie samodzielna). Na przekonania te niewątpliwie wpłynęły poglądy J.G. Herdera, który zafascynowany rodzimą twórczością ludową zwrócił uwagę na jej naturalność, pierwotność i wartości poetyckie. Aby zachować prymat słowa należało je tylko muzycznie podkreślić, zintensyfikować czy uzupełnić. Zelter starał się więc rozwijać melodię z melosu języka, przy czym w zależności od tekstu nabierała ona cech śpiewnego arioso lub posiadała prostą budowę sylabiczną (jak np. Der König in Thule – prosta, zwrotkowa pieśń z sylabicznym tekstem i schematycznym pasażowym akompaniamentem). Sam Goethe potwierdził zgodność umuzycznień Zeltera z własnymi intencjami: „Twoje kompozycje odczuwam jako identyczne z moimi pieśniami, muzyka zabiera je ze sobą, jak gaz, który napełniając balon unosi go w górę. W przypadku innych kompozytorów muszę najpierw uważnie słuchać, jak oni ujęli pieśń, co z niej zrobili.” (list do Zeltera z 11 V 1820). Pieśni Zeltera można uznać za ogniwo pośrednie między utworami klasycznymi a Schubertowską Lied. Pomimo świadomie ograniczonego zasobu środków kompozytorskich posiadają zróżnicowaną strukturę wewnętrzną, w której wszystkie główne elementy dzieła muzycznego ściśle ze sobą współdziałają. W partii akompaniamentu odcinki czysto instrumentalne (preludia, interludia i postludia), dzięki zastosowaniu faktury charakterystycznej dla określonych instrumentów (np. harfowe brzmienie w Klage Harfenspieler III), wyznaczają ogólny koloryt pieśni. Utwory na chór męski – szczególnie lubiane przez Goethego – cechuje pełne, czasami szorstkie brzmienie i zdecydowany charakter; niektóre dzieła tego typu przejawiają specyficzne poczucie humoru Zeltera. Kompozycje religijne stanowią ważny dział w jego twórczości; należą do nich m.in. Requiem für C.F.C. Fasch, oratorium Die Auferstehung und Himmelfahrt Jesu ze skomplikowanymi partiami solowymi i chóralnymi czy motet Der Mensch lebt und bestehet. Muzyka instrumentalna w twórczości Zeltera ma znaczenie marginalne; najbardziej znany utwór Concerto per il viola di braccia, pochodzi z okresu młodzieńczego i wpisuje się w północnoniemiecką tradycję gatunku – można w nim dostrzec wpływy stylu C.P.E. Bacha (recytatyw w finałowym rondzie).

Zelter wielokrotnie wyrażał żal, że z powodu swoich prac organizacyjnych i administracyjnych nie miał wystarczającej ilości czasu na komponowanie. Niemniej jego kompozytorskie oeuvre – poza pojedynczymi pieśniami – niemal nie znalazło naśladowców, natomiast intensywna i konsekwentna muzyczno-organizacyjna działalność pozostawiła ślady do dziś (kilka instytucji założonych przez Zeltera w Berlinie nadal istnieje – np. sekcja muzyczna w Akademie der Künste czy Königliches Institut für Kirchenmusik). Jako dyrygent i kierownik berlińskiej Singakademie, przywrócił zainteresowanie dawną muzyką religijną i podniósł znacząco poziom jej wykonawstwa; był w tym zakresie autorytetem. Hołdował jednakże rozpowszechnionej konwencji wykonawczej, polegającej na ingerencji w oryginalny tekst muzyczny (obszerne skróty, uzupełnienia, a nawet przeróbki prowadzące do zmian strukturalnych), co wywoływało niekiedy uwagi krytyków (np. A.B. Marxa). Bezsprzeczne są jego zasługi dotyczące pielęgnowania dzieł J.S. Bacha i Händla w XIX w. Głoszona przez Zeltera idea, zgodnie z którą kształtowanie wrażliwości estetycznej za pomocą muzyki pociąga za sobą formowanie obyczajów, pozostaje ciągle aktualna. Zelter był jedną z centralnych i najbardziej wpływowych postaci niemieckiej kultury muzycznej swoich czasów.

Literatura: Carl Friedrich Zelter. Eine Lebensbeschreibung nach autobiographischen Manuscripten, wyd. W. Rintel, Berlin 1861; Briefwechsel zwischen Goethe und Zelter, wyd. F.W. Riemer, 6 t., Berlin 1833–34, wyd. L. Geiger, 3 t., Lipsk 1903–06, wyd. M. Hecker, 3 t., Lipsk 1913–18, nowe wyd. Frankfurt n. Menem 1987; D. Fischer-Dieskau Carl Friedrich Zelter und das Berliner Musikleben seiner Zeit. Eine Biographie, Berlin 1997; H.J. Schaefer Goethes Freundschaft mit Carl Friedrich Zelter. Versuch einer Annäherung, Kassel 1999; T. Richter Die Dialoge über Literatur im Briefwechsel zwischen Goethe und Zelter, Stuttgart 2000; Der Singemeister Carl Friedrich Zelter, wyd. C. Filips, Berlin 2009.

Kompozycje i prace

Kompozycje:

Pieśni (ponad 200) na głos solowy i fortepian:

Sammlung von [44] kleinen Liedern, 1780–97

Zwölf Lieder, sł. m.in. J.W. Goethe, F. Matthison, J.H. Voss, wyd. Berlin 1796

[7] Melodien zum Schillerschen Musenalmanach […] für das Jahr, 1797, sł. F. Schiller, wyd. Tybinga 1796

Zwölf Lieder, sł. m.in. J.W. Goethe, F. Schiller, J.H. Voss, wyd. Berlin 1801

Sammlung [12] kleiner Balladen und Lieder, sł. m.in. J.W. Goethe, F.G. Klopstock, F. Matthison, F. Schiller, z. 1, wyd. Hamburg 1802

Der Taucher, sł. F. Schiller, wyd. Hamburg 1802 lub 1803

[38] Lieder für eine Mutter und ihre eilf Kinder, dedyk. J. Zelter, ok. 1803 lub później

Sämmtliche Lieder, Balladen und Romanzen, sł. m.in. J.W. Goethe, F. Matthison, F. Schiller, F.G. Klopstock, Ossian (J. Macpherson), J.-J. Rousseau, J.H. Voss, 4 z., wyd. Berlin 1810–13

Lieder der Luisenstiftung in Berlin, wyd. Berlin 1811

Neue Liedersammlung, sł. J.W. Goethe, J.G. Herder, wyd. Zurych i Berlin 1821

Sechs deutsche Lieder für die Bass-Stimme, sł. J.W. Goethe, F. Schiller, J.H. Voss, wyd. Berlin 1826

Sechs deutsche Lieder für die Alt-Stimme, sł. J.W. Goethe i anonim, 1827

[6] Tafel-Lieder für Männerstimmen, z. 5, wyd. Berlin ok. 1827

Mignons Lied. Kennst du das Land, sł. J.W. Goethe, wyd. Berlin 1828

Sechs Gesänge für Männerstimme, wyd. Berlin ok. 1829.

religijne:

Requiem für C.F. C. Fasch na 4 głosy solowe i chór, 1802, wyk. Berlin 1803, 2. wersja 5-głosowa, zaginione

Die Auferstehung und Himmelfahrt Jesu, oratorium, tekst C.W Ramler (w adaptacji kompozytora), wyk. Berlin 1807, wersja zrewid. 1808

kantaty:

Der 150. Psalm, wyk. Berlin 1782

Den Menschen treibt ein ewig Streben, tekst C.A. Tiedge, wyk. Berlin 1811, wyd. Berlin b.r.

motety:

Averte faciem na 2 chóry mieszane i basso continuo, wyk. Berlin 1791, zaginiony (?)

Wer spannt den Bogen na głosy solowe, 2 chóry mieszane i fortepian, sł. F.L. Stolberg-Stolberg, wyk. Berlin 1803

Der Mensch lebt und bestehet na 2 chóry mieszane i basso continuo, sł. M. Claudius, wyk. 1803

psalmy:

Ecce benedicte Domino na 3 głosy solowe, wyk. Berlin po 1800, zaginiony (?)

In te Domine speravi na chór mieszany, 1813/14

hymny:

Te Deum na głosy solowe i 2 chóry, wyk. Berlin 1801, zaginiony

Père de l’univers na chór mieszany, sł. T. Desforgues, wyk. Berlin ok. 1807/08

Komm heiliger Geist du Schaffender (Veni Creator spiritus) na chór, tłum. J.W. Goethe, 1820, nieukończony (?)

Gloria na 4 głosy, wyk. Berlin 1821 lub 1824

Have anima pia oraz Quando corpus na 6 głosów, wyk. Berlin 1806, zaginiony

Tenabrae factae sunt na 4 głosy solowe i chór, 1818

części mszalne

chorały.

Inne wokalne i wokalno-instrumentalne:

a cappella:

Schillers Ode an die Freude na chór mieszany, 1792

„Was sind Schranken und Mass” na 4 głosy solowe i chór, sł. Horacy, tłum. kompozytor, wyk. Berlin po 27 V 1813

„Lasst fahren hin das allzu Flüchtige” na 4 głosy solowe i chór mieszany, sł. J.W. Goethe, 1826, wyk. Berlin 1826

„Das Segel steigt!” na chór mieszany, sł. J.W. Goethe, wyk. Weimar 1826

Das Gastmahl na 2 głosy solowe i chór, sł. J.W. Goethe, wyd. Berlin 1832

wokalno-instrumentalne:

„O Dio! Se in questo istante”, scena i aria na sopran i orkiestrę, sł. P. Metastasio, 1781 lub ok. 1787

 „Misero me! che veggo!”, scena i aria, sł. P. Metastasio, 1783 lub 1790, zaginione

„Grato flauto”, aria di bravura, oraz „Dove sei mia bella Nicei”, rondo, na sopran, flet, orkiestrę i basso continuo, ok. 1790–92

„Barbaro! Che à tuoi nodi”, recytatyw i aria na sopran i orkiestrę, sł. A. Landi, 1807

„In questa tomba oscura”, arietta na sopran i fortepian, sł. G. Carpani, wyd. Wiedeń 1808

 „Von Franken ein Gesandter!”, monolog, sł. A. Manzoni, tłum. J.W. Goethe, 1826

 „Infelice in tanti affanni”, aria na sopran i fortepian, wyd. w: „The Harmonicon”, t. 11/2, Londyn 1833

„Quoniam si voluisses sacrificum”, aria na sopran i orkiestrę

„Le tendre cœur de la bergère”, aria na sopran, orkiestrę i basso continuo

kantaty świeckie:

La Medea, tekst G.R. Sanseverino, 1782, zaginiona

Serafina, tekst C.M. Wieland, 1783, wyk. Berlin 1784, zach. fragm.

„Warum ist Euer Blick so tief gesenkt?”, tekst J.D. Sander, wyk. Berlin 1786, zaginiona

„Dir, die du Heil und Segen”, tekst C.A. Nicolai, wyk. Berlin 1793

Die Gunst des Augenblicks, tekst F. Schiller, wyd. Berlin 1805

„Wie du von deinen Höhen”, tekst F. Mann, 1805

„Der Fromme geht dahin”, tekst C.G. Ribbeck i F. Mann, wyk. Berlin 1806, wyd. Berlin b.r., zaginiona (?)

Dem Gedächtniss der besten Mutter, tekst G.P. von Lieven, wyk. Bersen (Kurlandia) po 17 III 1803

Johanna Sebus, tekst J.W. Goethe, wyk. Weimar 1810

„In Flammen nahet Gott” na glosy solowe, 2 chóry mieszane i fortepian, sł. C.A. Tiedge, wyk. Berlin 1808

Zu [Albrecht Daniel] Thaer’s Jubelfest na 2 soprany, chór i fortepian, sł. J.W. Goethe, wyk. Möglin (Brandenburgia) 1824.

instrumentalne:

Sei variazioni na fortepian, 1778

Concerto per il viola di braccia, 2 violini, 2 viole, 2 comi e basso, 1779 lub 1780

Piecés caractéristiques na fortepian, ok. 1785

[VI] Variations […] sur la composition chantée à Berlin de la romance du Mariage de Figaro na klawesyn, wyd. Berlin 1786

Sonata na klawesyn, wyd. Berlin 1790 (?)

La malade, pièce caractéristique na fortepian, wyd. Berlin 1792

Tanz und Opfergesang aus der Oper Axur oder Tarar von Salieri na fortepian, wyd. Berlin 1792

sonaty na fortepian

sinfonie na fortepian

Sceniczne:

Das Orakel, operetka, libretto C.E Gellert, ok. 1779, nieukończona

Columbine, balet, libretto J.G. Schadow

muzyka teatralna:

Götz von Berlichingen mit der eisernen Hand, tekst J.W. Goethe, przed 1804 (?)

Othello. Der Mohr von Venedig, tekst W. Szekspir, tłum. J.H. Voss, wyst. Weimar 1805

Saul und David. „Gloria”, tekst J.G. Schadow, wyst. Berlin 1817

Axel und Warburg, tekst A.G. Oehlenschläger, wyst. Berlin 1817

Ratibor und Wanda, z C. Rungenhagenem i G.A. Schneiderem, tekst J.A.K. Levezow, wyst. Berlin 1819

Der Prinz von Pisa, tekst W. Alexis, wyst. Berlin 1825

König Lear, tekst W. Szekspir, tłum. J.H. Voss

Opracowania:

liczne opracowania utworów innych kompozytorów, m.in. G. Allegriego, G.R da Palestrina, J.S. Bacha (m.in. Pasja według św. Mateusza, fragment Pasji według św. Jana, fragment Mszy h-moll), G.F. Händla i J. Haydna

 

Prace:

K.F.C. Fasch. 1736–1800, Berlin 1801

Practische Gesanglehre, 1812

Zweiter Cursus der Compositionslehre, 1824

Dritter Cursus der Compositionslehre, 1825

 

Edycje:

Gedichte von Goethe in Compositionen sejner Zeitgenossen, wyd. M. Friedlaender, 2 t., «Schriften der Goethe-Gesellschaft» XI, XXI, Weimar 1896, 1916

Karl Friedrich Zelter. Fünfzehn ausgewählte Lieder, wyd. M. Bauer, Berlin 1924

Carl Friedrich Zelter. Lieder, Balladen und Romanzen, wyd. F. Jöde, «Nagels Musik-Archiv» LX, 1930

Carl Friedrich Zelter. Fünfzig Lieder […] nach Worten verschiedener Dichter für eine Singstimme und Klavier, wyd. L. Landshoff, Moguncja ok. 1932

Carl Friedrich Zelter. Lieder, faksymile wyd. R. Kubik i A. Meier, «Das Erbe Deutscher Musik» 1. seria, CVI, Monachium 1995