Zelter, Carl Friedrich

Zelter [c’elt^er] Carl Friedrich, *11 XII 1758 Berlin, †15 V 1832 Berlin, niemiecki kompozytor, dyrygent i pedagog. Był synem mistrza murarskiego, odebrał staranne wykształcenie zawodowe; początkowo pobierał nauki w domu, w latach 1772–74 uczęszczał do Joachimsthaler Gymnasium w Berlinie, później – wbrew swojej woli, ale zgodnie z życzeniem rodziców – uczył się rysunku i terminował jako murarz, a w 1783 uzyskał patent mistrzowski (pozostał członkiem cechu murarzy aż do 1815). W 1787 przejął częściowo firmę ojca oraz założył rodzinę; poślubił wdowę z trojgiem dzieci, Johannę Sophię Eleonorę Flöricke, z d. Kappel, która urodziła mu ośmioro kolejnych; po jej śmierci (1795) ożenił się ze śpiewaczką Juliane Caroline Augustę Pappritz (1767–1806), z którą miał jeszcze dwoje dzieci. Zelter od wczesnego dzieciństwa przejawiał zdolności muzyczne. Mając kilkanaście lat, uczył się gry na klawesynie i organach u J.E. Rosskammera oraz na skrzypcach u wojskowego oboisty, następnie pobierał regularne lekcje gry skrzypowej, m.in. u muzyka miejskiego J.F. Georgego oraz koncertmistrza J.C. Schulzego. Od 1779 grał dorywczo w orkiestrze Döbbelinsches Theater w Berlinie, ale już w berlińskim wykonaniu Mesjasza G.F. Händla w opracowaniu J.A. Hillera w 1786 pełnił funkcję pierwszego skrzypka, a w sezonie 1787/88 poprowadził jako dyrygent serię koncertów „dla znawców i miłośników”, zyskując uznanie ich stałych bywalców. Dla rozwoju artystycznego Zeltera niezwykle ważne było spotkanie z C.F. Faschem, u którego 1784–86 uczył się kompozycji. W sezonie 1786/87 Zelter opublikował swoje pierwsze utwory fortepianowe i pieśni. Jednakże w centrum zainteresowań twórczych Zeltera znalazły się gatunki wokalne: początkowo kantata, a później – pod wpływem talentu wokalnego drugiej żony – pieśń solowe. Umuzyczniał m.in. poezje Schillera oraz Goethego, z którym połączyła go wieloletnia i głęboka przyjaźń. Ponad 30-letnia korespondencja obydwu twórców (1799–1832), zawierająca prawie 900 listów, stanowi niezwykle cenne źródło informacji historycznej (opisy znamiennych wydarzeń, np. spotkania Goethego z Beethovenem w 1812, prapremiery Wolnego Strzelca Webera w 1821 czy wykonania Pasji według św. Mateusza J.S. Bacha w 1829). W 1791 Zelter wstąpił do założonej przez Fascha Singakademie w Berlinie, gdzie uczył się sztuki prowadzenia chóru, a po śmierci swojego nauczyciela w 1800 przejął kierownictwo nad tą instytucją, wyznaczając kierunek interpretacji dawnej muzyki religijnej. W programie koncertów przeważały początkowo utwory a cappella; wkrótce dzięki zespołowi Ripienschule, który powstał w 1807 z inicjatywy Zeltera, repertuar poszerzył się o dzieła wokalno-instrumentalne od XVI w. aż do współczesnych Zelterowi. Prezentując oratoria Händla, kantaty i Pasję według św. Mateusza Bacha, Stworzenie świata i Pory roku Haydna, Requiem Mozarta czy własne kantaty i oratorium Die Auferstehung und Himmelfahrt Jesu, Zelter przyczynił się do podniesienia poziomu wykonawstwa muzyki oratoryjnej. W 1809 założył Liedertafel – pierwsze męskie towarzystwo śpiewacze o charakterze patriotycznym, ekskluzywne, związane z wolnomularską lożą Tafellogen, dostępne początkowo jedynie dla 25 członków (kompozytorów i poetów), którzy tworzyli pod kierownictwem swojego „mistrza pieśni”. W tym samym roku Zelter został mianowany profesorem Akademie der Künste w Berlinie. Jako doradca i ekspert muzyczny rządu pruskiego (od 1803) sprawił, że zaczęto zaliczać muzykę do kanonu sztuk akademickich, a także uznano jej niebagatelny wpływ na kształcenie narodu. Dzięki jego staraniom ufundowano dotowane przez państwo instytucje, kształcące muzyków kościelnych i świeckich: Institut für Kirchen- und Schulmusik w Królewcu (1814) i Wrocławiu (1815) oraz Königliches Institut für Kirchenmusik w Berlinie (1822); w 1823 powierzono Zelterowi dyrekcję tegoż instytutu oraz nadzór nad jego bibliotekę muzyczną. W 1829 objął stanowisko dyrektora muzycznego Friedrich-Wilhelm-Universität w Berlinie (obecnie Humboldt-Universität), w 1830 odebrał z rąk jego rektora G.W.F. Hegla doktorat honoris causa wydziału filozoficznego. W tymże roku założył studenckie Collegium Musicum Vocale. Do grona uczniów Zeltera należeli m.in.: A.B. Marx, G.F. Rungenhagen, C. Loewe, O. Nicolai, G. Meyerbeer, a także rodzeństwo F. Hensel i F. Mendelssohn. Zelter zmarł w 1832, niespełna 2 miesiące po śmierci swojego przyjaciela Goethego; został pochowany na cmentarzu Sophienkirchhof w Berlinie.

Twórczość Zeltera obejmuje wiele różnych gatunków muzycznych, ale kompozytor znany jest przede wszystkim jako twórca pieśni. Napisał ich ponad 200, głównie do tekstów poetów z kręgu Göttinger Hain, poezji Schillera oraz Goethego (75 utworów, m. in. An Mignon, Der Fischer, Der König in Thule, Erlkönig, Es ist ein Schuss gefallen, Gretchen am Spinnrade, Kennst du das Land, Mailied, Sehnsucht, Über allen Gipfeln, Wanderers Nachtlied, Wonne der Wehmut). Zaliczany jest, obok J.A.P Schulza i J.F. Reichardta, do kompozytorów drugiej berlińskiej szkoły pieśni. Na temat swoich artystycznych idei Zelter wypowiadał się chętnie; publikował autobiografie, memoranda i oświadczenia, recenzje i krytyki muzyczne, m.in. w „Allgemeine musikalische Zeitung”, „Berlinische musikalische Zeitung”, „Jenaische allgemeine Literatur-Zeitung”, „Deutschland”. W swojej obfitej korespondencji często dzielił się przemyśleniami dotyczącymi własnych projektów i zamierzeń. Z Goethem dyskutował o estetyczno-gatunkowych aspektach pieśni. W liście do C. Loewego (z 10 I 1824) opisał główne założenia, jakimi kierował się przy komponowaniu pieśni, a były to: supremacja słowa nad muzyką, pierwszeństwo pieśni zwrotkowej przed przekomponowaną oraz podrzędnie traktowany akompaniament (melodia głosu solowego powinna być możliwie samodzielna). Na przekonania te niewątpliwie wpłynęły poglądy J.G. Herdera, który zafascynowany rodzimą twórczością ludową zwrócił uwagę na jej naturalność, pierwotność i wartości poetyckie. Aby zachować prymat słowa należało je tylko muzycznie podkreślić, zintensyfikować czy uzupełnić. Zelter starał się więc rozwijać melodię z melosu języka, przy czym w zależności od tekstu nabierała ona cech śpiewnego arioso lub posiadała prostą budowę sylabiczną (jak np. Der König in Thule – prosta, zwrotkowa pieśń z sylabicznym tekstem i schematycznym pasażowym akompaniamentem). Sam Goethe potwierdził zgodność umuzycznień Zeltera z własnymi intencjami: „Twoje kompozycje odczuwam jako identyczne z moimi pieśniami, muzyka zabiera je ze sobą, jak gaz, który napełniając balon unosi go w górę. W przypadku innych kompozytorów muszę najpierw uważnie słuchać, jak oni ujęli pieśń, co z niej zrobili.” (list do Zeltera z 11 V 1820). Pieśni Zeltera można uznać za ogniwo pośrednie między utworami klasycznymi a Schubertowską Lied. Pomimo świadomie ograniczonego zasobu środków kompozytorskich posiadają zróżnicowaną strukturę wewnętrzną, w której wszystkie główne elementy dzieła muzycznego ściśle ze sobą współdziałają. W partii akompaniamentu odcinki czysto instrumentalne (preludia, interludia i postludia), dzięki zastosowaniu faktury charakterystycznej dla określonych instrumentów (np. harfowe brzmienie w Klage Harfenspieler III), wyznaczają ogólny koloryt pieśni. Utwory na chór męski – szczególnie lubiane przez Goethego – cechuje pełne, czasami szorstkie brzmienie i zdecydowany charakter; niektóre dzieła tego typu przejawiają specyficzne poczucie humoru Zeltera. Kompozycje religijne stanowią ważny dział w jego twórczości; należą do nich m.in. Requiem für C.F.C. Fasch, oratorium Die Auferstehung und Himmelfahrt Jesu ze skomplikowanymi partiami solowymi i chóralnymi czy motet Der Mensch lebt und bestehet. Muzyka instrumentalna w twórczości Zeltera ma znaczenie marginalne; najbardziej znany utwór Concerto per il viola di braccia, pochodzi z okresu młodzieńczego i wpisuje się w północnoniemiecką tradycję gatunku – można w nim dostrzec wpływy stylu C.P.E. Bacha (recytatyw w finałowym rondzie).

Zelter wielokrotnie wyrażał żal, że z powodu swoich prac organizacyjnych i administracyjnych nie miał wystarczającej ilości czasu na komponowanie. Niemniej jego kompozytorskie oeuvre – poza pojedynczymi pieśniami – niemal nie znalazło naśladowców, natomiast intensywna i konsekwentna muzyczno-organizacyjna działalność pozostawiła ślady do dziś (kilka instytucji założonych przez Zeltera w Berlinie nadal istnieje – np. sekcja muzyczna w Akademie der Künste czy Königliches Institut für Kirchenmusik). Jako dyrygent i kierownik berlińskiej Singakademie, przywrócił zainteresowanie dawną muzyką religijną i podniósł znacząco poziom jej wykonawstwa; był w tym zakresie autorytetem. Hołdował jednakże rozpowszechnionej konwencji wykonawczej, polegającej na ingerencji w oryginalny tekst muzyczny (obszerne skróty, uzupełnienia, a nawet przeróbki prowadzące do zmian strukturalnych), co wywoływało niekiedy uwagi krytyków (np. A.B. Marxa). Bezsprzeczne są jego zasługi dotyczące pielęgnowania dzieł J.S. Bacha i Händla w XIX w. Głoszona przez Zeltera idea, zgodnie z którą kształtowanie wrażliwości estetycznej za pomocą muzyki pociąga za sobą formowanie obyczajów, pozostaje ciągle aktualna. Zelter był jedną z centralnych i najbardziej wpływowych postaci niemieckiej kultury muzycznej swoich czasów.

Literatura: Carl Friedrich Zelter. Eine Lebensbeschreibung nach autobiographischen Manuscripten, wyd. W. Rintel, Berlin 1861; Briefwechsel zwischen Goethe und Zelter, wyd. F.W. Riemer, 6 t., Berlin 1833–34, wyd. L. Geiger, 3 t., Lipsk 1903–06, wyd. M. Hecker, 3 t., Lipsk 1913–18, nowe wyd. Frankfurt n. Menem 1987; D. Fischer-Dieskau Carl Friedrich Zelter und das Berliner Musikleben seiner Zeit. Eine Biographie, Berlin 1997; H.J. Schaefer Goethes Freundschaft mit Carl Friedrich Zelter. Versuch einer Annäherung, Kassel 1999; T. Richter Die Dialoge über Literatur im Briefwechsel zwischen Goethe und Zelter, Stuttgart 2000; Der Singemeister Carl Friedrich Zelter, wyd. C. Filips, Berlin 2009.