Żebrowski, Marcin Józef

Żebrowski, Ziebrowski, Żebro, Zebro, Marcin Józef, Martino Giuseppe, Josepho, Melchiore, Ignatio, Carolo, *ok. 1720, †prawdopodobnie 8 VI 1792, polski kompozytor, skrzypek, śpiewak (bas). Prawdopodobnie kształcił się za granicą, o czym może świadczyć odnalezienie w Londynie rękopisu Concerto grosso z własnoręcznie sporządzoną kartą tytułową, datowanego na 1748; w oficynie J.J. Hummla w Amsterdamie wydano jego sonaty (1757) i symfonię (1758). Nieliczne udokumentowane dane biograficzne pochodzą z archiwum klasztoru oo. paulinów na Jasnej Górze w Częstochowie. Wiadomo, że w latach 1748–65 Marcin Józef Żebrowski był zatrudniony w kapeli jasnogórskiej jako świecki muzyk i nauczyciel. Według ksiąg rachunkowych z lat 1759–62 jego pensja należała do najwyższych wśród muzyków kapeli, co świadczy o dużym uznaniu, którym się cieszył, a także o wszechstronnym wykorzystaniu jego umiejętności; jest też adnotacja dotycząca wysokiej pozycji Marcina Józefa Żebrowskiego jako pedagoga. Od 1763 pobory Marcina Józefa Żebrowskiego zaczęły gwałtownie maleć, co mogło stanowić przyczynę zaniechania przez niego współpracy z kapelą w 1765; podjął ją ponownie na kilka miesięcy w 1780.

W księgach metrykalnych Marcin Józef Żebrowski figuruje jako Concert Majster, Noster in Claro Monte Częstochoviensi Concertus Maestro, Virtuosus Dominus Martinus Żebrowski. Karty tytułowe zachowanych utworów sygnowane są różnymi imionami, niekiedy aż pięcioma (najczęściej Martino Giuseppe), oraz różnymi wersjami nazwiska lub tylko nazwiskiem. Wersje skrócone Żebro i Zebro stanowią podstawę do identyfikowania Marcina Józefa Żebrowskiego ze skrzypkiem nazwiskiem Żebro, który wystąpił razem z żoną, śpiewaczką Marią Elżbietą, na koncercie z okazji imienin króla Stanisława Augusta Poniatowskiego 8 V 1768 w Warszawie. W owym czasie ów Żebro był wymieniany wśród wybitnych skrzypków odwiedzających stolicę (zob. A. Żórawska-Witkowska Muzyka na dworze...). Zachował się list Marii Elżbiety Żebro, zawierający dokładną datę zgonu jej męża (8 VI 1792), uznaną w świetle badań m.in. przez R. Pośpiecha za prawdopodobną datę śmierci Marcina Józefa Żebrowskiego (zob. R. Pośpiech, M.J. Żebrowski w badaniach muzykologicznych, w: Marcin Józef Żebrowski…). Nazwisko Zebro natomiast pojawia się w Sumariuszu... J. Elsnera (zob. Literatura), wymienione pośród nazwisk kompozytorów, których utwory złożone na poddaszu zamku królewskiego w Warszawie zaginęły na przełomie XVIII i XIX w., po utracie przez Polskę niepodległości.

Spuścizna kompozytorska Marcina Józefa Żebrowskiego zachowała się w bardzo dobrym stanie, zwłaszcza w archiwum klasztoru oo. paulinów na Jasnej Górze w Częstochowie (w tym autografy), a oparte na źródłowych badaniach prace P. Podejki, Z.M. Szweykowskiego i R. Pośpiecha ukazują Marcina Józefa Żebrowskiego w nowym świetle i sytuują na czołowym miejscu wśród polskich kompozytorów epoki przedklasycznej. Trzon twórczości Marcina Józefa Żebrowskiego stanowi muzyka religijna, w której można wyodrębnić 3 fazy stylistyczne. W 1. fazie u podstaw leży myślenie barokowe, ale zarazem zarysowuje się dążenie do homofonizacji faktury; reprezentatywnymi utworami są m.in. Magnificat, Rorate coeli i Missa ex D. Cechy barokowe zaznaczają się w kształtowaniu formy, opartej na wieloodcinkowych fragmentach skontrastowanych fakturalnie, agogicznie, metrycznie (np. 5 fragmentów w Gloria, 6 w Credo z Missa ex D), często stosowanych odcinkach polifonicznych (np. duet Deposuit, końcowy odcinek Rorate coeli, końcowe Amen w Magnificat, czy Qui tollis, Cum Sancto i Hosanna w Missa ex D), także w zastosowaniu figur muzyczno-retorycznych (m.in. saltus duriusculus w Crucifixus, pathopoja w Agnus Dei z Missa ex D). Wirtuozowskie arie i duety wykazują silne wpływy opery neapolitańskiej (ornamentalne kształtowanie linii melodycznej o szerokiej rozpiętości interwałowej, częste użycie triol, rytmów lombardzkich, punktowanych i synkop), a także wpływy techniki koncertującej (kontrasty solo-tutti, jednogłos-dwugłos). Faktura homofoniczna występuje na przestrzeni krótkich odcinków. W tej konwencji utrzymana jest też większość arii Marcina Józefa Żebrowskiego do tekstów religijnych.

W 2. fazie kompozytor nadal posługiwał się fakturą polifoniczną, stylem neapolitańskim i techniką koncertującą, ale w ramach większych form (np. Missa Pastoritia, Vesperae) zarysowały się 3 typy budowy: 2-cz. (Kyrie), 3-cz. ABA¹ (Credo z Missa Pastoritia i Beatus vir z Vesperae) oraz rondowo-wariacyjna (Laudate pueri, Domine, probasti me z Vesperae), oparta na wyrazistych tematach o niemal symetrycznej budowie. Poszczególne części stały się zamkniętymi, jednolitymi brzmieniowo całościami, odzwierciedlającymi nastrój panujący w tekście (Vesperae, z wyjątkiem Dixit Dominus, Magnificat). Znacznie częściej niż w fazie poprzedniej kompozytor płynnie przechodził od faktury polifonicznej do homofonii (Et incarnatus, Et resurrexit, Pleni sunt z Missa Pastoritia). Nastąpiło usamodzielnienie głosów instrumentalnych, zauważalne w figuracjach akordowych i melodycznych o rozdrobnionych wartościach rytmicznych, niekiedy instrumenty traktowane są wirtuozowsko, zwłaszcza I skrzypce (dwudźwięki i akordy w Benedictus z Missa Pastoritia). Występują rytmy krakowiaka (Gloria z Missa Pastoritia) i poloneza (Credo z Missa Pastoritia).

Faza 3. pozostaje być może w związku z domniemaną wizytą Marcina Józefa Żebrowskiego w Warszawie (1768) i intensywniejszym kontaktem z ówczesnym repertuarem europejskim. Twórczość późna, z ok. 1780 (Missa Pastoralis i Missa in B), nawiązuje wyraźnie do stylu wczesnoklasycznego; w utworach dominuje homofonia z charakterystycznymi zwięzłymi strukturami muzycznymi, naturalnością i prostotą języka muzycznego. Widoczna jest dążność do ujednolicenia formalnego, wpływy formy sonatowej w ukształtowaniu tematów; linia melodyczna o budowie okresowej rozwija się przy użyciu pochodów trójdźwiękowych, podkreślających relacje dominantowo-toniczne, występuje forma rondowa z wyraźnym refrenem (Kyrie z Missa Pastoralis). Myśli tematyczne we fragmentach fugowanych oparte są na następstwie 3 głównych funkcji kadencji doskonałej (Sanctus i Osanna z Missa in B – dwutematyczna fuga). Instrumentalny akompaniament zawiera figuracje o typowo klasycznych schematach melodyczno-rytmicznych. Dużą rolę odgrywają rytmy taneczne, w szczególności poloneza, mazura i krakowiaka.

Twórczość instrumentalna Marcina Józefa Żebrowskiego obejmuje głównie utwory procesyjne (zachowane w archiwum klasztoru oo. paulinów na Jasnej Górze). W pierwszych latach XXI w. odkryte zostały kolejne kompozycje instrumentalne, reprezentujące formy charakterystyczne szczególnie dla włoskiego baroku: 6 sonat triowych i Concerto grosso. Utwory procesyjne kompozytor opatrzył nazwą Sonatae pro processione (w zachowanych kopiach także jako Adagio lub Andante pro processione), zestawiając je parami, co sugeruje wykonanie ich podczas uroczystego wejścia do ołtarza i wyjścia procesji. Poszczególne utwory, różniące się czasem składem instrumentalnym, są 1-częściowe, wieloodcinkowe lub o budowie ABA, niekiedy z elementami dualizmu tematycznego oraz pracy przetworzeniowej. Przebieg opiera się głównie na pracy motywicznej, imitacjach i progresjach, w ramach prostych relacji toniczno-dominantowych. Dużą rolę odgrywa technika koncertująca; melodyka kształtowana jest przy użyciu trójdźwięków i postępów gamowych z zastosowaniem niekiedy rytmów punktowanych, synkop czy rytmów poloneza. Fragmenty solowe kompozytor zwykle powierzał instrumentom dętym, skrzypce często dublują linię melodyczną w interwale tercji, seksty lub oktawy. Pozostałe instrumenty tworzą uzupełnienie harmoniczne i realizują basso continuo.

Jako unikatową możemy określić edycję 6 sonat (wyd. Amsterdam 1757), które posiadają budowę przeważnie da capo, jedna z menuetem i jedna z fugatem w zakończeniu; zawierają szczegółowe oznaczenia artykulacyjne i dynamiczne. Zachowane głosy I skrzypiec i basso continuo ukazują stylistyczne pokrewieństwo z utworami procesyjnymi. Concerto grosso i symfonia także należą do jednostkowych przypadków w historii polskiej muzyki; Concerto grosso jest jedynym przykładem tego gatunku w polskiej muzyce XVIII w.; symfonia jest pierwszą polską symfonią drukowaną za granicą. Pomiędzy tymi utworami zachodzi wyraźna różnica stylistyczna. Wczesne Concerto grosso (1748) ujawnia znaczne wpływy barokowe. Jest utworem 3-częściowym (menuet z triem na zakończenie), bez kontrastów agogicznych (całość utrzymana w tempie umiarkowanym) i dynamicznych, z charakterystyczną partią solowego rogu naturalnego. Grupa instrumentów dętych (róg, fagot i oboje) tworzy concertino i pełni rolę formotwórczą; ripieno stanowi grupa instrumentów smyczkowych. Instrumenty koncertujące dialogują, przejmując od siebie motywy i tematy, splatane niekiedy w barwne progresje. W całości widoczna jest dbałość o wyeksponowanie specyfiki poszczególnych instrumentów, co widać najlepiej w triu menueta, przeznaczonym wyłącznie na zespół concertino (2 oboje i fagot). W symfonii (wyd. w 1758) elementy barokowe splatają się z wczesnoklasycznymi. Utwór jest 3-częściowy (Allegro–Andantino–Allegro assai); w częściach skrajnych główne motywy melodyczne, z zarysami symetrii, oparte są na rozłożonych trójdźwiękach, często eksponują je instrumenty dęte. Kompozytor zastosował duże kontrasty dynamiczne nawet w obrębie kilku taktów. Barokowa, liryczna część środkowa potraktowana została kameralnie, przeznaczona jest wyłącznie na instrumenty smyczkowe i basso continuo. Występuje tam charakterystyczna dla języka muzycznego Marcina Józefa Żebrowskiego oryginalnie kształtowana melodyka oraz bogata paleta grup rytmicznych. We wszystkich utworach Marcina Józefa Żebrowskiego widoczna jest gruntowna znajomość warsztatu kompozytorskiego, zasad instrumentacji, biegłość w tworzeniu efektów brzmieniowych, inwencja melodyczna i wrażliwość estetyczna.

Jako kompozytor Marcin Józef Żebrowski cieszył się popularnością nie tylko w Częstochowie, ale także w innych ośrodkach klasztornych. Odpisy jego utworów odnalezione zostały w spuściźnie po kapelach polskich w Szalowej, Gidlach i Staniątkach, zachowały się także w ośrodkach zagranicznych (Berlin, Lund). Grywane były za życia Marcina Józefa Żebrowskiego oraz w ciągu całego XIX w., o czym świadczą notatki na kartach rękopisów. W XX w. przez długi czas muzyka Marcina Józefa Żebrowskiego pozostawała w zapomnieniu. W latach 60. i 70. prowadzone były nieliczne badania, uwieńczone kilkoma wydaniami. Dopiero powstałe w 2003 Stowarzyszenie „Kapela Jasnogórska” i powołany wraz nim zespół naukowo-redakcyjny pod kierunkiem R. Pośpiecha organizuje wykonania koncertowe, przygotowuje wydawnictwa nutowe, liczne nagrania i opracowania naukowe.

Literatura: T. Strumiłło Źródła i początki romantyzmu w muzyce polskiej, «Studia i Materiały do Dziejów Muzyki Polskiej» t. 3, Kraków 1956; J. Elsner Sumariusz moich utworów muzycznych, wstęp i oprac. A. Nowak-Romanowicz, Kraków 1957; Z.M. Szweykowski Z zagadnień melodyki w polskiej muzyce wokalno-instrumentalnej późnego baroku, „Muzyka” 1961 nr 2; J. Węcowski Z dziejów XVIII-wiecznej kapeli w Szalowej, «Z Dziejów Muzyki Polskiej» z. 7, Bydgoszcz 1964; Z.M. Szweykowski Próba periodyzacji okresu baroku w Polsce, „Muzyka” 1966 nr 1; P. Podejko Nieznani muzycy polscy, kompozytorzy, dyrygenci, instrumentaliści, wokaliści (1572–1820), «Z Dziejów Muzyki Polskiej» z. 11, Bydgoszcz 1966; P. Podejko Na marginesie dotychczasowych wzmianek o życiu muzycznym na Jasnej Górze w Częstochowie, „Muzyka” 1967 nr 1; B. Muchenberg Z zagadnień dokumentacji symfonii polskiej II poł. XVIII w., «Z Dziejów Muzyki Polskiej» z. 14, Bydgoszcz 1969; P. Podejko Kapela wokalno-instrumentalna na Jasnej Górze, rozprawa doktorska, Warszawa 1971, także w «Studia Claromontana» XIX, Częstochowa 2001; biuletyn biura prasowego oo. paulinów na Jasnej Górze w Częstochowie, dostęp: www.jasnagora.pl; P. Podejko Kapela wokalno-instrumentalna paulinów na Jasnej Górze, Kraków 1977; K. Mrowiec Addenda et corrigenda do komunikatu „Nowe źródło do dziejów kapeli gidelskiej”, „Muzyka” 1978 nr 3; K. Mrowiec Katalog muzykaliów gidelskich, Kraków 1986; R. Pośpiech Twórczość mszalna Marcina Józefa Żebrowskiego, „Muzyka” 1986 nr 1; E. Orłowska Kształtowanie brzmienia w Sonatach pro processione Marcina Józefa Żebrowskiego, «Studia Claromontana» VII, Kraków 1987; R. Pośpiech Z zagadnień stylu narodowego i stylu neapolitańskiego w polskiej muzyce religijnej XVIII wieku, w: Pagine 5. Polsko – włoskie materiały muzyczne, red. M. Bristiger, Kraków 1989; P. Podejko Katalog tematyczny rękopisów i druków muzycznych kapeli wokalno-instrumentalnej na Jasnej Górze, «Studia Claromontana» XII, Kraków 1992; A. Żórawska-Witkowska Muzyka na dworze i w teatrze Stanisława Augusta, Warszawa 1995; R. Pośpiech Odkrywanie Żebrowskiego, „Ruch Muzyczny” 1995 nr 15; R. Pośpiech Bożonarodzeniowa muzyka na Jasnej Górze w XVIII i XIX wieku, Opole 2000; R. Pośpiech Die Kirchenmusik in Polen im 18. Jahrhundert, dargestellt am Gesamtschaffen von Marcin Józef Żebrowski, „Kirchenmusikalisches Jahrbuch” 2000; Z.M. Szweykowski Żebrowski, Marcin Józef , w: The New Grove Dictionary of Music and Musicians, t. 27, London 2001; R. Pośpiech Żebrowski, Marcin Józef, w: Die Musik in Geschichte und Gegenwart. Allgemeine Enzyklopädie der Musik begründet von Friedrich Blume. Zweite, neubearbeitete Ausgabe. Personenteil, red. Ludwig Finscher, t. 17, Kassel i in. 2007; B. Stróżyńska Symfonia, sonata czy andante? Nieporozumienia terminologiczne w XVIII-wiecznej muzyce instrumentalnej na przykładzie utworów „pro processione” Marcina J. Żebrowskiego, „Polski Rocznik Muzykologiczny” 2007–2008; R. Pośpiech Wkład paulinów w rozwój kultury muzycznej Środkowej Europy, «Studia Claromontana» XXVII, Częstochowa 2009; A. Patalas Musica Claromontana – Music in the Jasna Góra Monastery: Attributions, Forms, Style, Exchange of Repertoire, „Fontes Artis Musicae” 2010 nr 2; A. Mądry Barok 1697–1795. Muzyka religijna i jej barokowy modus operandi, «Historia muzyki polskiej» III, cz. 2, Warszawa 2013; D. Cichor Paulini o nazwisku Żebrowski w XVIII wieku. W poszukiwaniu szczegółów biograficznych dotyczących Marcina Józefa Żebrowskiego, P. Frankowski Wykorzystanie najwyższego rejestru trąbki naturalnej w kompozycjach M. J. Żebrowskiego w kontekście epoki i rozwoju techniki clarino, T. Jasiński Problem kształtowania relacji słowo – dźwięk w muzyce Marcina Józefa Żebrowskiego, M. Jochymczyk Clarino w dziełach Marcina Józefa Żebrowskiego. Świadectwa wirtuozostwa instrumentalnego w kapeli jasnogórskiej, A. Mądry Zjawisko „opery w kościele” w polskiej muzyce XVIII wieku na podstawie kameralnych utworów wokalno-instrumentalnych Marcina Józefa Żebrowskiego, R. Pośpiech Marcin Józef Żebrowski w badaniach muzykologicznych, H. Prochota Nieszpory Marcina Józefa Żebrowskiego, B. Stróżyńska Utwory „pro processione” Marcina Józefa Żebrowskiego, P. Wilk Amsterdamskie sonaty Marcina Józefa Żebrowskiego, w: Marcin Józef Żebrowski (XVIII w.). Kompozytor i muzyk kapeli jasnogórskiej, red. R. Pośpiech, «Musica Claromontana – Studia» 3, Opole 2013; R. Pośpiech Żebrowski, Marcin Józef, w: Encyklopedia Katolicka, t. 20, red. Edward Gigilewicz, Lublin 2014; B. Stróżyńska Symfonia w XVIII-wiecznej Polsce. Teoria, repertuar i cechy stylistyczne, Łódź 2015; M. Jochymczyk Repertuar kapeli oo. Dominikanów w Gidlach w świetle aktualnych badań, ze szczególnym uwzględnieniem źródeł osiemnastowiecznych, w: Życie muzyczne w klasztorach dominikańskich w dawnej Rzeczpospolitej, red. A. Patalas, Kraków 2016; M. Jochymczyk Repertuar świeckiej kapeli wokalno-instrumentalnej, w: Monografia zespołu muzycznego oraz katalog muzykaliów klasztoru ss. benedyktynek w Staniątkach, red. M. Konik, Kraków 2016.