Władysław z Gielniowa

Władysław z Gielniowa (Ładysław, imię zakonne), właściwie Jan (lub Marcin), syn Piotra z Gielniowa, błogosławiony, *ok. 1440 Gielniów (k. Opoczna), †4 V 1505 Warszawa, polski poeta i kaznodzieja, bernardyn. Przez jakiś czas uczył się w Krakowie, być może na Uniwersytecie. Ok. 1461 wstąpił do klasztoru bernardynów, w Krakowie lub Warszawie, a w 1462 złożył śluby zakonne. Po ukończeniu studium klasztornego ok. 1463 (1465?) otrzymał święcenia kapłańskie. Pełnił różne funkcje w wielu klasztorach bernardyńskich w całej Polsce, m.in. w 1486 był kustoszem konwentu krakowskiego, a w latach 1487–90 i 1496–99 wikariuszem prowincji polskiej. W 1490 przebywał w Urbino, a w 1498 w Mediolanie. Miał udział w założeniu konwentów bernardyńskich w Skępem i Połocku. Od 1504 do końca życia był gwardianem klasztoru św. Anny w Warszawie.

Władysław z Gielniowa jest jednym z pierwszych znanych z imienia poetów piszących w języku polskim. Jego twórczość, według pierwszych biografów niezwykle obfita i popularna, zachowała się jedynie w części i obejmuje różne uprawiane wówczas gatunki i formy literackie. Na plan pierwszy wysuwają się pieśni o tematyce religijnej, często maryjnej, głównie w języku polskim, rzadziej łacińskim. Ponadto tworzył wiersze łacińskie w formie abecedariuszy, katalogów i innych o charakterze okolicznościowym, autobiograficznym lub dotyczącym ważnych wydarzeń historycznych. Z muzyką zachowały się trzy utwory Władysława. Najbardziej znanym i rozpowszechnionym z nich (jego tekst cytuje m.in. Jan Kochanowski) był  Żołtarz Jezusów czyli piętnaście rozmyślań o Bożym Umęczeniu, zaczynający się od słów „Jezusa Judasz przedał”. Jest to prawdopodobnie pełna inwencji adaptacja nieznanej dziś starszej czeskiej pieśni, która pojawia się w nieco innej formie (m.in. z dwoma dodatkowymi strofami na początku) w czeskich i polskich kancjonałach innowierczych z incipitami Umučení našeho Pána milostneho, czy Umęczenie naszego Pana miłosnego i podobnymi. Melodia z kancjonałów protestanckich jest zapewne oryginalna i pojawia się także w tenorze czterogłosowego opracowania nieco poszerzonego tekstu Gielniowczyka wydanego w Krakowie w 1558 pt. Pieśń o Bożym umęczeniu (bez podania autora tekstu i opracowania muzycznego). Maryjna pieśń zwrotkowa na czas zaraz, Imperatrix angelorum consolatrix afflictorum połączona w dwóch XVI-wiecznych rękopisach z melodią sekwencji Notkera Balbulusa Congaudent angelorum chori. Oryginalnym dziełem Władysława z Gielniowa jest natomiast być może melodia do jego antyfony wotywnej „contra Turcos” Iesus Nazarenus Rex Iudaeorum. Zachowała się m.in. w aktach procesu beatyfikacyjnego i w bernardyńskich rękopisach liturgicznych, ale także w kilku źródłach z XVI–XVIII w. z Węgier i Niemiec (Augsburg, Hawelberg), które poświadczają dość znaczną jej popularność.

Literatura: K. Kantak Z poezji bernardyńskiej w. XV i XVI, „Pamiętnik Literacki” XXVIII, 1931; K. Kantak Bernardyni polscy, t. 1, Lwów 1933; Cz. Bogdalski Bernardyni w Polsce 1453–1530, 2 t., Kraków 1933; H.E. Wyczawski O właściwe imię błogosławionego Władysława z Gielniowa, „Ruch Biblijny i Liturgiczny” XIV, 1961; W.F. Murawiec Bernardyni warszawscy. Dzieje klasztoru św. Anny w Warszawie 1454–1864, Kraków 1973; H. Kowalewicz Nieznana pieśń Ładysława z Gielniowa „contra pestem”, w: Ars historica. Prace z dziejów powszechnych i Polski, red. M. Biskup i in., Poznań 1976; B. Brzezińska O melodii pieśni „Jezusa Judasz przedał”, „Roczniki Biblioteczne” XXIX/1–2, 1985; K. Grudziński Błogosławiony Władysław z Gielniowa, w: Polscy święci, t. 6, red. J.R. Bar, Warszawa 1986; W. Wydra Władysław z Gielniowa, Poznań 1992 (zawiera wyd. wszystkich tekstów Władysława z Gielniowa); T. Michałowska Średniowiecze, «Wielka Historia Literatury Polskiej», Warszawa 1995, 8. wyd. 2002; K. Morawska Średniowiecze. 1320–1500, «Historia Muzyki Polskiej» 1/2, red. S. Sutkowski, Warszawa 1998; „Cantando cum citharista”. W pięćsetlecie śmierci Władysława z Gielniowa, red. R. Mazurkiewicz, «Studia Staropolskie. Series Nova» XII (LXVIII), Warszawa 2006; J. Kubieniec O antyfonie „Iesus Nazarenus Rex Iudaeorum” bł. Władysława z Gielniowa, „Muzyka” 2021, nr 1.