Winter Peter von, ochrzczony 28 VIII 1754 Mannheim, †17 X 1825 Monachium, niemiecki kompozytor i skrzypek. Przez ponad 60 lat związany był z dworem Wittelsbachów, elektorów bawarskich: Maksymiliana III Józefa w Mannheimie (do 1777), następnie Karola III Teodora, który w 1778 przeniósł dwór do Monachium, oraz od 1799 Maksymiliana IV Józefa (1806–25 król Bawarii Maksymilian I). Nauczycielami Wintera byli początkowo muzycy dworscy, m.in. T. Hampel st. i krótko G.J. Vogler (teoria muzyki), lecz jako kompozytor uważał się za autodydaktę; dopiero w Wiedniu w latach 1780–81 A. Salieri uczył go techniki bel canto. Od 10. roku życia Winter pracował w orkiestrze dworskiej jako skrzypek i kontrabasista; w 1776 otrzymał stałą posadę jako skrzypek. W tym czasie komponował utwory instrumentalne – kameralne (od triów do nonetów), divertimenta, symfonie, Sinfonie concertante, koncerty solowe. Muzykę sceniczną (początkowo balety i melodramaty) zaczął tworzyć po przeniesieniu dworu do Monachium, kiedy został dyrygentem orkiestry i powierzono mu prowadzenie przedstawień trupy teatralnej T.H. Marchanda, prezentującej francuskie opery komiczne w niemieckim tłumaczeniu. Atmosfera na dworze Karola III Teodora, popierającego artystów miłośnika sztuki, sprzyjała rozwojowi muzyki i teatru; w 1781 odbyła się tam prapremiera Idomeneo W.A. Mozarta. Przekazy historyczne (m.in. Mozarta, ale także L. Spohra, C.M. von Webera i G. Meyerbeera) świadczą, że Winter miał trudny charakter i był skłonny do intryg. W 1782 wystawił pierwszy własny singspiel – Helena und Paris, lecz dopiero Bellerophon, wystawiony 3 lata później, zdobył większe uznanie.
Winter odbył za zgodą elektora kilka podróży: w latach 1780–81 do Wiednia z klarnecistą F. Tauschem, między 1791 a 1794 do Neapolu i Wenecji, w latach 1795–98 do Pragi i Wiednia, gdzie w 1796 wielki sukces odniosła jego opera Das unterbrochene Opferfest. Tam też skomponował do libretta E. Schikanedera opery Babylons Pyramiden i Das Labyrinth.
W 1787 Winter został wicekapelmistrzem, a w 1798 kapelmistrzem dworskim. Mimo to jego następne opery były w Monachium chłodno przyjmowane. W 1803 kompozytor wyjechał do Londynu, gdzie do 1805 z entuzjazmem oklaskiwano jego opery do librett L. Da Pontego: La grotta di Calipso (1803), Il tronfo dell’amor fraterno (1804), Il ratio di Proserpina (1804), Zaira (1805). Natomiast Tamerlan (1802) i Castor et Pollux (1806, 2. wersja Il trionfo dell’amor fraterno) nie znalazły uznania w Paryżu, podobnie jak Colmal w Monachium (1809). W 1810 koncertował w Wiedniu ze swą uczennicą, śpiewaczką Clarą Metzger-Vespermann, w 1816 wspólnie udali się do północnych Niemiec, a następnie do Mediolanu, gdzie w 1817 i w 1818 w La Scali Winter wystawił kolejne opery: Maometto II, I due Valdomiri oraz Etelindę. Jego ostatnia opera, Der Sänger und der Schneider, powstała w 1820. W ostatnich latach życia komponował muzykę religijną i prowadził lekcje śpiewu; w 1825 opublikował pracę Vollständige Singschule. W 1814, po 50 latach służby na dworze bawarskim, Winter otrzymał tytuł szlachecki.
Winter jako wieloletni kapelmistrz dworu bawarskiego był w swoich czasach postacią znaną, początkowo jako skrzypek, a później kompozytor. W twórczości scenicznej Wintera można odczytać wpływy ówczesnych gatunków scenicznych. Jego łatwość tworzenia opisywali współcześni (zob. M. Kelly Reminiscences) – między 1778 a 1820 skomponował ponad 40 różnorodnych stylistycznie dzieł: opery seria (Antigona, La grotta di Calipso), dramma giocoso (Ogus ossia Il trionfo del bel sesso), tragédie lyrique (Maometto II), singspiele, melodramaty, opery komiczne (Das Labyrinth – kontynuacja fabuły Czarodziejskiego fletu), jak i poważne, utrzymane w konwencji dzieł Glucka (Der Sturm, z wielkimi chórami) . Współpracował z wybitnymi librecistami, m.in. E. Schikanederem w Wiedniu i L. Da Pontem w Londynie, a także z J.W Goethem w Monachium.
Pierwsze utwory Wintera dla sceny dworskiej w Monachium były tradycyjnymi baletami (suitami tańców, szeregiem scen), wykonywanymi podczas uroczystości dworskich lub w trakcie przedstawień operowych. Balety późniejsze (zwłaszcza rozbudowany, 4-aktowy La mort d’Orphée et d’Euridice) reprezentują samodzielny gatunek sceniczny o rozwiniętej fabule, wzorowany na balet d’action J.-G. Noverre’a, w którym pantomima jest nośnikiem akcji, a taniec służy do przekazywania emocji; całość urozmaicona jest popisowymi wstawkami. W melodramatach Winter czerpał wzory z melodramatów J.A. Bendy oraz opéras comiques, które wystawiano na dworze monachijskim w niemieckim tłumaczeniu. Pierwszy liczący się utwór sceniczny Wintera, Helena und Paris, oparty jest na niemieckim tłumaczeniu libretta R. Calzabigiego napisanego dla Glucka. Obok arii w stylu koncertującym Winter wykorzystał tu wielkie chóry i fragmenty baletowe. W melodramatach i singspielach zwracał uwagę na logikę rozwoju dramatu oraz muzyczną charakterystykę sytuacji i postaci, stosował (podobnie jak Benda) motywy przypominające. Dbał o podkreślenie środkami muzycznymi znaczenia tekstu. Obok mówionych dialogów wprowadzał niemieckie stroficzne pieśni biesiadne, francuskie satyryczne pieśni wodewilowe, jak i włoskie arie, tworzące z recitativo accompagnato samodzielne całości dramaturgiczne (np. w Der Bettelstudent oder Das Donnerwetter). Opery Wintera nie były przyjmowane z entuzjazmem na dworze elektorskim, mimo że odnosiły sukcesy w Wiedniu, Londynie i we Włoszech. Największym uznaniem w Europie cieszyła się Das unterhrochene Opferfest (Przerwana ofiara, do libretta F.X. Hubera), w której Winter scalił różne tendencje stylistyczne, podobnie jak później w Der Sturm, Marie von Montalban i Colmal. Indywidualnym rysem dzieł Wintera jest piękna melodyka oraz perfekcyjna technika bel canto. Przekomponowane kompleksy sceniczne, śmiałe chromatyzmy oraz silne kontrasty sonorystyczne i dynamiczne to cechy jego dzieł, które, rozwinięte przez C.M. von Webera, dały początek niemieckiej operze romantycznej. Obecnie najbardziej znanym dziełem scenicznym Wintera, nadal wykonywanym i utrwalonym na płytach, jest 2-aktowa tragédie lyrique Maometto II.
Winter skomponował liczne utwory wokalne i wokalno-instrumentalne: chóralne, duety, pieśni i canzonetty, kantaty, oratorium. Kantata Germania i inne dzieła świeckie, związane z końcem kampanii napoleońskiej w 1814 (armia Bawarii odegrała istotną rolę w działaniach wojennych), mają charakter patriotyczno-patetyczny, co podkreśla bogata obsada, użycie chórów i wzmocnionej sekcji instrumentów dętych (np. Schlacht-Sinfonie z chórami we wstępie i finale). Natomiast Elysium i Triumph der Liebe – kantaty do słów F. Schillera – mają kameralny charakter. Ostatnim, szczególnie cenionym za życia Wintera utworem, była kantata świecka Timoteo o Gli effetti della musica, którą charakteryzuje różnorodność brzmienia w partiach wokalnych, zarówno chóralnych, jak i wirtuoz, solowych. Muzyka religijna na głosy solowe, chór i orkiestrę, którą Winter komponował u schyłku życia, jest godna uwagi ze względu na szlachetną prostotę i powagę. Winter unikał stosowania części fugowanych i techniki kontrapunktycznej (wyjątkiem jest Kyrie z Requiem c-moll). Zarówno homofoniczne partie chóralne, jak i wokalne fragmenty solowe charakteryzują się płynną linią melodyczną oraz szczególną dbałością o przekaz tekstu (Winter unikał tu popisów wokalnych i brawurowych arii). Orkiestracja jest mniej urozmaicona, służy podkreśleniu godności miejsca wykonania. Utwory instrumentalne Wintera miały znaczenie lokalne – wykonywane okazjonalnie na dworze elektorskim, komponowane na początku kariery kompozytora, charakteryzują się prostą, przejrzystą formą i śpiewną linią melodyczną.
Literatura: I.T.F.C. Arnold Peter Winter, w: Gallerie der berühmtesten Tonkünstler des achtzehnten und neunzehnten Jahrhunderts II, Erfurt 1810; Peter von Winter, Abt Vogler, F.E. Feska, AMZ XXVIII, 1826 (nekrolog); M. Kelly Reminiscences, Londyn 1826, przedr. 1968, wyd. R. Fiske, wstęp A.H. King, Londyn 1975; W. Neumann Peter von Winter, Abt Vogler, F.E. Feska, Kassel 1856; V.E. Frensdorf Peter Winter als Opernkomponist, Erlangen 1908; E. Loeffler Peter Winter als Kirchenmusiker, dysertacja uniwersytetu we Frankfurcie n. Menem, 1929; D.G. Henderson The „Magic Flute” of Peter Winter, „Music and Letters” LXIV, 1983; D. Martin Peter von Winters „Rinaldo”-Kantate. Eine unbekannte Goethe-Vertonung, „Die Musikforschung” XLVIII, 1995; M. Cole Peter Winter’s „Das unterbrochene Opferfest”. Fact, Fantasy and Performance Practice in Post-Josephinian Vienna, w księdze pamiątkowej R. Jacksona, red. M. Cole i J. Koegel, Warren (Michigan) 1997; D. Martin Goethes „Rinaldo ” in der Vertonung Peter Winters, w: Torquato Tasso in Deutschland, red. A. Aurnhammer, Berlin 1995; T. Gebhard Studien zum Klarinettensatz und -stil in den konzertanten Werken von G.-F. Fuchs, Peter von Winter und F. Danzi, Hildesheim 1998; S. Hörner Das Melodram „Lenardo und Blandine” von Peter von Winter, księga kongresu w Monachium 7–9 VII 1999, Monachium 2001; A. Tasler Peter von Winter (1754–1825). Musik zwischen Mannheim und München an der Wende zum 19. Jahrhundert, „Musik in Bayern” LXIII, 2002; A. Tasler Die Kirchenmusik Peter von Winters (1754–1825), Freiburg 2009.
Kompozycje
Sceniczne
opery:
Cora und Alonzo, melodramat, 4-aktowy, libretto J.M. von Babo, praprem. Monachium 1778
Lenardo und Blandine, melodramat, 2-aktowy, librett J.F. von Göz wg G.A. Bürgera, praprem. Monachium 25 VI 1779
Medea und Jason, melodramat, libretto A.C. von Törring-Seefeld, praprem. Wiedeń 5 X 1781
Helena und Paris, singspiel, 3-aktowy, libretto K.J. Förg wg R. Calzabigiego, praprem. Monachium 5 II 1782
Das Hirtenmädchen, singspiel, 1-aktowy, libretto H. Braun, praprem. Monachium 26 III 1784
Scherz, List und Rache (Scapin und Scapine), singspiel, 4-aktowy, libretto J.W. Goethe, praprem. Wiedeń 1784
Der Bettelstudent oder Das Donnerwetter, komische operette, 2-aktowa, libretto P. Weidmann wg La cueva de Salamanca M. de Cervantesa, praprem. Monachium 2 II 1785
Bellerophon, singspiel, 3-aktowy, libretto J.E Binder von Krieglstein, praprem. Monachium 29 VII 1785
Psyche, singspiel, 2-aktowy, libretto K.F. Müchler, praprem. Monachium X 1790
Jery und Bäteli, singspiel, 1-aktowy, libretto J.W. Goethe, praprem. Seefeld 1790
Catone in Utica, dramma per musica, 3-aktowa, libretto P. Metastasio, praprem. Wenecja V 1791, zachowany fragment
Antigona, opera seria, 2-aktowa, libretto M. Coltellini, praprem. Neapol 4 XI 1791
Il sacrifizio di Creta ossia Arianna e Teseo, dramma per musica, 2-aktowa, libretto P. Pariati, praprem. Wenecja 13 II 1792
Fratelli rivali (Die Brüder als Nebenbuhler), opera, 2-aktowa, libretto M. Botturini, praprem. Wenecja XI 1793
Belisa ossia La fedeltà riconosciuta, dramma tragicomico, 2-aktowa, libretto A. Pepoli, praprem. Wenecja 5 II 1794; wersja w języku niemieckim pt. Elise, Gräfin von Hildburg, tłum. K.L. Gieseke, praprem. Wiedeń 30 I 1798
Die Thomasnacht, opera komiczna, 2-aktowa, praprem. Bayreuth 1 VII 1795
Ogus ossia Il trionfo del bel sesso (Il tartaro convinto in amore), dramma giocoso, 2-aktowa, libretto G. Bertati, praprem. Praga 1795
I due vedovi, 2-aktowa, libretto G. De Gamerra, praprem. Wiedeń 13 I 1796
Das unterbrochene Opferfest (Il sacrifizio interrotto; Le sacrifice interromptu, The Oracle or The Interrupted Sacrifice), opera heroiczno-komiczna, 2-aktowa, libretto F.X. Huber, praprem. Wiedeń 14 VI 1796
Babylons Pyramiden, opera heroiczno-komiczna, 2-aktowa, akt I J. Mederitsch, akt II P. Winter, libretto E. Schikaneder, praprem. Wiedeń 25 X 1797
Das Labyrinth oder Der Kampf mit den Elementen (Der Zauberflöte zweiter Theil), opera heroiczno-komiczna, 2-aktowa, libretto E. Schikaneder, praprem. Wiedeń 12 VI 1798; 2. wersja praprem. Wiedeń 18 VII 1803
Der Sturm, opera, 2-aktowa, libretto F.X. Kaspar wg Burzy W. Szekspira, praprem. Monachium X 1798
Marie von Montalban, singspiel, 4-aktowy, libretto K. Reger wg J.N. Komarecka, praprem. Monachium 28 I 1800; 2. wersja praprem. Wiedeń 1803
Tamerlan, opera, 4-aktowa, libretto E. Morel de Chedeville wg L’orphelin de la Chine Woltera, praprem. Paryż 14 IX 1802
La grotta di Calipso, opera seria, 2-aktowa, libretto L. Da Ponte, praprem. Londyn 31 V 1803; wersja w języku niemieckim pt. Calypso praprem. Monachium 17 I 1807
Il trionfo dell’amor fraterno, opera seria, 3-aktowa, libretto L. Da Ponte, praprem. Londyn 22 III 1804; 2. wersja w języku francuskim pt. Castor et Pollux, 5-aktowa, libretto P.-J. Bernard i E. Morel de Chédeville, praprem. Paryż 19 VIII 1806
Il ratto di Proserpina, opera seria, 3-aktowa, libretto L. Da Ponte, praprem. Londyn 3 V 1804
Zaira, opera, 2-aktowa, libretto L. Da Ponte wg Woltera, praprem. Londyn 29 I 1805
Der Frauenbund, opera komiczna, 3-aktowa, libretto J.M. von Babo, praprem. Monachium 17 III 1805
Salomons Urtheil, schauspiel, 2-aktowa, libretto L.-C. Caigniez, praprem. Monachium 1808
Colmal, opera heroiczna, 2-aktowa, libretto M. von Collin wg Pieśni Osjana, praprem. Monachium 15 IX 1809
Die Pantoffeln, singspiel, 1-aktowy, libretto J.F. Schinck, praprem. Hamburg IV 1811
Maometto II (Mahomed), tragédie lyrique, 2-aktowa, libretto F. Romani, praprem. Mediolan 26 XII 1817
I due Valdomiri, opera seria, 2-aktowa, libretto F. Romani, praprem. Mediolan 16 XII 1817
Etelinda, opera semiseria, 2-aktowa, libretto G. Rossi, praprem. Mediolan 23 III 1818
Der Sänger und der Schneider, singspiel, 1-aktowy, libretto F. von Drieberg, praprem. Monachium 20 I 1820
balety, m.in.:
Pyramus und Tisbe, wyst. Mannheim 1776
La mort d’Hector, wyst. Monachium 1779
Die Liebe Heinrichs IV und der Gabriele oder Die Belagerung von Paris, wyst. Monachium 1779
Der französische Lustgarten, wyst. Monachium 1779
Baierische Lustbarkeiten oder Die Heirat durch Gelegenheit, wyst. Monachium 1779
Inez de Castro, wyst. Monachium 1780
Vologesus (Il trionfo della verità), balet-pantomima, fragm. wyst. Wiedeń 1786
La mort d’Orphée et d’Euridice, pantomima, wyst. Monachium 1792.
Wokalne i wokalno-instrumentalne
Die vier Tageszeiten, oratorium na głosy solowe, chór i orkiestrę, sł. J.C. von Zabuesnig, wyk. Monachium 1811
kantaty:
Timoteo o Gli effetti della musica (Die Macht der Töne) na chór i orkiestrę, sł. C. Schreiber wg J. Drydena, wyk. Monachium 1793, wyd. Lipsk ok. 1809
Germania na chór i orkiestrę, wyk. Monachium 1815, wyd. Monachium 1814
Elysium na 4 głosy, sł. F. Schiller, wyciąg fortepianowy wyd. Lipsk b.r.
Triumph der Liebe na 4 głosy i orkiestrę, sł. F. Schiller, 1815, Lipsk b.r.
Fantasie der Liebe na sopran, chór i orkiestrę, Lipsk b.r.
Das Waldhorn na 4 głosy, 2 skrzypiec, altówkę, 2 flety i 3 rogi, Lipsk b.r.
Schlacht-Sinfonie na chór i orkiestrę, 1814, Lipsk b.r.
canzonetty, m.in.:
9 canzonetten op. 16, na głos i fortepian, Lipsk 1802
6 airs italiens avec paroles allemandes na głos i kwartet smyczkowy, Bonn b.r.
utwory chóralne, duety, pieśni i in.
religijne:
ok. 30 mszy, głównie na 4 głosy i orkiestrę, m.in.:
Missa brevis
Missa solemnis
Pastoralmesse, 1805
Requiem c-moll (dla cesarza Józefa II), wyk. 19 III 1790
Missa di Requiem
Lateinische Messe, Monachium ok. 1830
części mszalne
Psalm na głosy solowe, chór i orkiestrę
Stabat Mater (Die Erlösung des Menschen) na głosy solowe, chór i orkiestrę, Lipsk b.r.
Sub tuum praesidium na głosy solowe, chór, 2 rogi, instrumenty smyczkowe i organy, ok. 1790
17 antyfon
ofertoria
hymny, m.in. 5 Te Deum
responsoria
motety i in.
Instrumentalne:
3 symfonie, Offenbach b.r.
3 Sinfonie concertante: B-dur op. 11, na skrzypce, klarnet, fagot, róg i orkiestrę, Lipsk ok. 1800, B-dur op. 20, na skrzypce, obój, klarnet, altówkę, wiolonczelę, fagot i orkiestrę, Lipsk b.r., Es-dur na 2 flety, 2 oboje, 2 trąbki, 2 rogi, 2 skrzypiec, 2 altówki, wiolonczelę, instrument basowy i kotły
Nouvelle sinfonie concertante na 2 skrzypiec i orkiestrę, Offenbach b.r., Paryż ok. 1803
koncerty:
Koncert na flet, 1813
2 koncerty na obój, 1814
Koncert na fagot, Lipsk b.r.
koncerty na klarnet
koncerty na skrzypce, w tym Concert-Potpourri
concertina:
Concertino na fagot, Lipsk b.r.
Concertino na klarnet i wiolonczelę, Lipsk b.r.
Concertino na skrzypce, klarnet, basethorn i fagot
Rondo F-dur na klarnet, wiolonczelę i orkiestrę
Rondo con variazioni na fagot i orkiestrę, 1810
Rondo C-dur na fagot i orkiestrę
kameralne:
Oktet na skrzypce, altówkę, wiolonczelę, flet, klarnet, fagot i 2 rogi, Lipsk b.r.
3 kwintety na 2 skrzypiec, 2 altówki i wiolonczelę, op. 1, Monachium 1795 (?)
Kwartet smyczkowy c-moll op. 5, Monachium 1800
3 kwintety na 2 skrzypiec, 2 altówki i wiolonczelę, op. 6, Monachium 1802
Sekstet F-dur op. 9, na 2 skrzypiec, altówkę, 2 rogi i instrument basowy, Lipsk 1803
Septet op. 10, na 2 skrzypiec, altówkę, wiolonczelę, obój/klarnet i 2 rogi, Lipsk 1803, Paryż 1804
utwory na instrumenty dęte, m.in. Partita na 2 oboje, 2 klarnety, 2 fagoty i 2 rogi, Wiedeń 1805
Sekstet E-dur na 2 skrzypiec, altówkę, 2 rogi i instrument basowy, Paryż b.r.
divertimento na 2 skrzypiec, altówkę, wiolonczelę i 2 rogi
12 divertiment na 2 skrzypiec, altówkę i wiolonczelę, Mannheim b.r.
5 kwartetów smyczkowych, Paryż b.r.
Kwartet Es-dur na klarnet, skrzypce, altówkę i wiolonczelę, Monachium b.r.
Trio na skrzypce, fagot i klawesyn
3 sonaty: na skrzypce, wiolonczelę/fagot i klawesyn, Monachium b.r., na skrzypce i klawesyn, na fortepian
Praca:
Vollständige Singschule, Monachium 1825, 2. wyd. 1874
Edycje:
10 divertiment, wyd. R. Münster, Zurych 1965
Kwartet klarnetowy Es-dur, wyd. D. Klöckler, Londyn 1969
Schlacht-Sinfonie, Colmal-Ouvertüre oraz Sinfonie concertante B-dur op. 20, wyd. D. McCorkle i in., «The Symphony 1720–1840» seria C, XI, Nowy Jork 1982
Lenardo und Blandine, melodramat, wyd. faksymilowe, «German Opera 1770–1800» X, 1986
Koncert F-dur na obój i orkiestrę, w: Concerto V. Late Classical Strings and Winds: 1775–1806, faksymile, wyd. K. Cooper, «Three Centuries of Music in Score» VI, Nowy Jork 1989, wyd. także K. Meier, Winterthur 2004
symfonie F-dur, B-dur oraz D-dur (Offenbach b.r.), wyd. T. Gebhard, Bornheim 2002 oraz 2010
Sekstet F-dur i Sekstet E-dur, wyd. R. Ostermeyer, Lipsk 2003
2 Rondeaux (z ok. 1780) na klawesyn/fortepian, wyd. C. Schweitzer, Kolonia 2004