Wierzbiłłowicz Aleksander, Aleksandr Walerianowicz, *8 I 1850 (27 XII 1849) Petersburg, †15 (2) III 1911 Petersburg, polski wiolonczelista i pedagog, działający w Rosji. Był synem Waleriana Wierzbiłłowicza, rodem z Mohylewa, wiolonczelisty amatora i nauczyciela geografii, absolwenta prawa uniwersytecie w Petersburgu (1840). Po wstępnym okresie nauki u ojca Wierzbiłłowicz w ciągu zaledwie 2 lat odbył studia w konserwatorium w Petersburgu u K. Dawydowa (gra na wiolonczeli) i L. Auera (kameralistyka), które ukończył w 1871 ze srebrnym medalem. Karierę solisty rozpoczął w 1875 koncertami w Paryżu, gdzie wyjechał za namową Dawydowa, którego po powrocie do Petersburga w 1877 zastępował przez 2 lata (lub dłużej) na stanowisku koncertmistrza w operze włoskiej; w latach 1882–85 był koncertmistrzem opery rosyjskiej. W 1887 objął jako następca Dawydowa klasę wiolonczeli w konserwatorium w Petersburgu, którą prowadził do 1911 (od 1890 profesor). Jego uczniami byli m.in. D. Bzul, S. Kozołupow, J. Wolf-Izrael, L. Rostropowicz (ojciec Mstisława), A. Borisiak i w 1897 Karol Skarżyński (1873–1957), polski wiolonczelista, kompozytor i nauczyciel. W 1893 na zaproszenie An. Rubinsteina Wierzbiłłowicz wziął udział w Concerts populaires w Paryżu, a następnie odbył europejskie tournée (m.in. Neapol, Wiedeń, Berlin, Lipsk, Kopenhaga). Będąc na koncertach w Niemczech w 1898/99, pośredniczył na prośbę N. Rimskiego-Korsakowa w ustalaniu szczegółów inscenizacyjnych przed premierą jego Nocy majowej we Frankfurcie n. Menem. Nieporozumienia związane z tą misją, opisane przez kompozytora w Kronice mojego życia muzycznego (Letopis’ mojej muzykalnoj żyzni, wyd. 1909), wyjaśniał Wierzbiłłowicz w czasopiśmie „Ruś” (1909 nr 100). Od 1898 koncertował często w Rosji; występował w Petersburgu i Moskwie, a ponadto m.in. w Kijowie, Charkowie, Odessie, Mińsku, Kursku, Jelizawetgradzie.
Wierzbiłłowicz ugruntował pozycję wybitnego wiolonczelisty na koncertach kameralnych, na których występował m.in. w triach fortepianowych z A. Jesipową i L. Auerem oraz z S. Taniejewem i S. Barcewiczem (pierwsze wykonanie w Petersburgu Tria fortepianowego a-moll P. Czajkowskiego, 1882). W latach 1880–1905 Wierzbiłłowicz był członkiem kwartetu Rosyjskiego Towarzystwa Muzycznego w Petersburgu (z Auerem jako prymariuszem), z którym dokonał m.in. prawykonań sekstetów smyczkowych Czajkowskiego (1872) i R. Gliera (1902); od 1872 był zarazem członkiem kwartetu Towarzystwa Muzyki Kameralnej w Petersburgu. Ok. 1897 utworzył z A. Michałowskim i S. Barcewiczem stałe trio, które zyskało wysoką renomę. Występował także w duecie, m.in. na wieczorach sonatowych, z An. Rubinsteinem, I.J. Paderewskim, A. Silotim, J. Hofmanem, F. Blumenfeldem, S. Rachmaninowem, J. Śliwińskim i K. Jaczynowską (po 1893). W Polsce koncertował głównie w Warszawie (w latach 70., 1896–1900, 1904, 1909) oraz w Wilnie i Łodzi; w latach 1896–98 uczestniczył m.in. w wykonaniu Kwartetu smyczkowego a-moll R. Schumanna, Kwartetu fortepianowego B-dur C. Saint-Saënsa, Tria fortepianowego a-moll Czajkowskiego, 1900 – Tria fortepianowego d-moll A. Ateńskiego (z Silotim i Barcewiczem – w Warszawie i Łodzi). Obok utworów mniej znanych (m.in. Sonata F-dur na wiolonczelę i fortepian R. Straussa, z Silotim, Warszawa i Łódź 1909) wykonywał niekiedy utwory J.S. Bacha, a także własne miniatury oraz opracowania mazurków i Etiudy cis-moll op. 25 Chopina. Niezmiennie odnosił olbrzymie sukcesy. Podziwiano jego wielkie zdolności manualne, niezwykłą siłę ekspresji, wielki, pełny i wielobarwny ton, „aksamitną miękkość” brzmienia oraz olbrzymi repertuar. Wierzbiłłowicz przyjaźnił się z licznymi muzykami polskimi i rosyjskimi, m.in. z A. Głazunowem, który napisał dla niego 3 miniatury. Dla Wierzbiłłowicza komponowali także F. Blumenfeld, Z. Zaremba i H. Skirmunt. Rimski-Korsakow ofiarował mu Serenadę na wiolonczelę i fortepian z dedykacją: „Niezrównanemu i niepowtarzalnemu artyście”. Pamięć o koncertach Wierzbiłłowicza nie osłabła nawet kilkanaście lat po jego śmierci; w ówczesnych komentarzach porównywano go z P. Casalsem.
Literatura: Aleksander Wierzbiłłowicz, „Echo Muzyczne, Teatralne i Artystyczne” 1897 nr 5; N. Rimski-Korsakow Letopis’ mojej muzykalnoj żyzni, Petersburg 1909, 9. wyd. Moskwa 1982; nekrologi: Zgon artysty, „Świat” 1911 nr 12, Aleksandr Walerianowicz Wierzbiłłowicz, „Russkaja muzykalnaja gazieta” 1911 nr 11, Aleksandr Walerianowicz Wierzbiłłowicz, „Muzyka i żyzn’” 1911 nr 3; L. Urstein Moje najgłębsze wzruszenie muzyczne, „Muzyka” 1937 nr 6; J. Wolf-Izrael Aleksandr Walerianowicz Wierzbiłłowicz, „Muzyka” (Moskwa) 1937 nr 22; J. Reiss Wiolonczeliści polscy, „Muzyka” 1955 nr 3–4; L. Ginzburg Istorija wiołonczelnogo iskusstwa, t. 3: Russkaja kłassiczeskaja wiołonczelnaja szkoła (1860–1917), Moskwa 1965; L. Korabielnikowa Polacy w pierwszych konserwatoriach rosyjskich, w: Polsko-rosyjskie miscellanea muzyczne, red. Z. Lissa, Kraków 1967; L. Ginzburg Rosyjskie transkrypcje „Etiudy cis-moll” op. 25 nr 7 Chopina [M. Bałakiriewa, Wierzbiłłowicza i A. Głazunowa], „Annales Chopin” VII, 1969.
