Wieland [w'i:lant] Christoph Martin, *5 IX 1733 Oberholzheim (k. Biberach, Szwabia), †20 I 1813 Weimar, niemiecki poeta, dramaturg, tłumacz i librecista. Syn pastora, wychowany w religijnej atmosferze; w latach 1749–52 studiował filozofię i prawo w Erfurcie i Tybindze, od 1769 do 1772 był profesorem filozofii na uniwersytecie w Erfurcie. Początkowo, pod wpływem twórczości F.G. Klopstocka i J.J. Bodmera, a także miłości do Sophie von Gutermann (późniejszej pisarki Sophie von La Roche), pisał utwory o charakterze pietystycznym (m.in. moralizatorski poemat w heksametrach Von der Natur 1752, Der geprüfte Abraham 1753 i in.). W następnych latach zaczął tworzyć dzieła o lżejszym charakterze. Popularność przyniosła mu powieść Geschichte des Agathon (1766–67, wyd. polskie 1844), która uchodzi za pierwszą niemiecką powieść edukacyjną (Bildungsroman); wykorzystując wątki antyczne, dokonał w niej subtelnej analizy psychologicznej przemian osobowościowych głównego bohatera.
W latach 70. przebywał w Weimarze na dworze ks. Anny Amalii (Musenhof), gdzie podjął próbę stworzenia niemieckiego singspielu, dorównującego operze włoskiej. Nawiązał współpracę z A. Schweitzerem, pisząc libretto do jego oper; sukces i sławę przyniosła im premiera opery Alceste (Weimar 1773), wystawianej następnie na wielu scenach operowych, m.in. w Lipsku, Mannheimie, Dreźnie, Kolonii, Monachium, Berlinie, Hamburgu, Gdańsku. Była to pierwsza opera w języku niemieckim w typie włoskiej opery seria, uważana za wzór niemieckiej opery poważnej. Inne wspólne ich dzieła to: prolog Aurora (wyst. Weimar 1772), singspiele Die Wahl des Herkules (wyst. Weimar 1773) i Rosamunde (wyst. Mannheim 1780).
Równocześnie Wieland publikował eseje i rozprawy teoretyczne o niemieckim singspielu, m.in. Über einige ältere teutsche Singspiele (1773), Versuch über das teutsche Singspiel (1775), stając w obronie niemieckiej opery poważnej. Choć niezwykle wysoko cenił P. Metastasia, polemizował z jego wzorcem opery, a także z wzorcem opery francuskiej, podkreślając m.in. „iż muzyka przestaje być muzyką, gdy przestaje bawić. Jej naturą jest upiększanie wszystkiego, co naśladuje” (Versuch…). Bronił tezy, iż język niemiecki nie może szkodzić teatrowi muzycznego; główne postulaty jego teorii to m.in.: kameralizacja obsady, prosta akcja, rezygnacja z baletu, ograniczenie roli recytatywu. Opera nie powinna uwodzić nadmiarem wrażeń zmysłowych, skomplikowanych intryg, lecz wpływać na emocje i pobudzać do refleksji; nie zewnętrzna akcja, ale najintymniejsze stany emocjonalne winny być w centrum uwagi. Próba stworzenia opery niemieckiej wywołała również reakcję krytyczną, np. ze strony J.W. Goethego (Götter, Helden und Wieland 1773) i jego kręgu.
Szczytowe osiągnięcie Wielanda stanowi powieść wierszem Oberon (1780), oparta na motywach wziętych m.in. z Baśni tysiąca i jednej nocy, Snu nocy letniej W. Szekspira i Opowieści kanterberyjskich G. Chaucera, będąca hymnem na cześć humanizmu i miłości; posłużyła ona jako libretto dla oper P. Vranitzky’ego (1789), C.M. v. Webera (1826) i in. Z punktu widzenia muzycznego najbardziej znaczącym dziełem jest Dschinnistan oder Auserlesene Feen- und Geister-Märchen (1786–89), będące inspiracją dla E. Schikanedera i W.A. Mozarta przy pracy nad Czarodziejskim fletem.
Zasłynął Wieland również jako tłumacz; przełożył na język niemiecki ponad 20 dramatów W. Szekspira (m.in. Hamleta i Otella), a także dzieła Eurypidesa, Platona, Cycerona, Horacego.
Literatura: A. Fuchs Wieland et l’aesthétique de l’opera, „Revue de littérature comparée” X, 1930; C. Sommer Christoph Martin Wieland, Stuttgart 1971; R. Würtz Anton Schweitzer and Christoph Martin Wieland. The Theory of the Eighteenth-Century Singspiel, „Studies in Musik” VII, 1982 (Kanada); R. Würtz Christoph Martin Wielands Versuch (1775), „Acta mozartiana” XXXI, 1984; U. Mazurowicz Wielands Singspieltheorie und ihr Niederschlag bei zeitgenössischen Komponisten, „Jahrbuch für Opernforschung” VI, 1990; H. Geyer Wielanda koncepcja „niemieckiego singspielu”. Między tradycją a nowoczesnością (na przykładzie „Alcesty” w opracowaniu muzycznym A. Schweitzera), „Muzyka” 2004 nr 1.
