Widor, Charles-Marie

Widor Charles-Marie, *21 II 1844 Lyon, †12 III 1937 Paryż, francuski organista, kompozytor i pedagog. Jego dziadek, Jean Widor (1775–1854), był budowniczym organów w firmie Callinet w Rouffach, ojciec, François-Charles (1811–1899), i brat, Paul (1847–1930), byli organistami w kościele St-François de Sales w Lyonie. Początki nauki muzyki Widor pobierał u ojca, mając 11 lat został organistą w College des Jésuites de la Trinité w Lyonie, które ukończył 1862 w klasie klasycznej. W 1863 przez ok. 7 miesięcy uczył się prywatnie w Brukseli gry organowej u J.N. Lemmensa oraz kontrapunktu, fugi i kompozycji u F.-J. Fétisa, a 28 VII tego roku dał pierwszy koncert w kościele St-Sulpice w Paryżu. Rekomendowany przez A. Cavaillégo-Colla, C. Saint-Saënsa i C. Gounoda został 1870 organistą tymczasowym tej świątyni jako następca L.J.A. Lefébure’a-Wély’ego; nigdy nie zyskał miana organisty tytularnego, ale funkcję taką pełnił przez 64 lata, do 1933. W paryskim konserwatorium prowadził klasy organów (XII 1870–96) i kompozycji (X 1896–1927). Do jego uczniów należeli znani organiści, m.in. H. Busser, A. Schweitzer, C. Tournemire, C. Quef, L. Vierne, oraz kompozytorzy, m.in. M. Dupré, A. Honegger, D. Milhaud, N. Boulanger, E. Varèse. W roku akademickim 1926/27 uczniem w klasie kompozycji Widora był także O. Messiaen. Prywatnych lekcji gry na organach Widor udzielał do 1933, wśród ostatnich uczniów znaleźli się m.in. H. Klotz, S. Jeans. Widor odbył kilkadziesiąt zagranicznych podróży koncertowych, m.in. do Portugalii (1865), Anglii (1865, 1888, 1890), Holandii (1886), Szwajcarii (1894), Niemiec (1895, 1899, 1921), Rosji (1896, 1901, 1903), Włoch (1898), w 1901 grał w Warszawie. Ostatnie publiczne występy Widora jako organisty miały miejsce w 1932 – 10 VI w Paryżu i jesienią w Salzburgu, a jako dyrygenta – 19 IV 1934 w Paryżu. Razem z F. Casadesus’m założył w 1921 Le Conservatoire Américain w Fontainebleau, w latach 1923–34 był jego dyrektorem. Zaangażowany w pomoc dla kompozytorów francuskich inicjował w latach 1916–18 powstanie siedziby Casa de Velázquez w Madrycie (1920–32) i podobnego ośrodka, fundacji E. Rothschild, w Londynie (1921). Od 29 X 1910 Widor był członkiem Academié des Beaux-Arts, a 18 VII 1914 został jej dożywotnim sekretarzem; powołano go do analogicznych towarzystw w Berlinie (1906), Brukseli (1907), Sztokholmie (1909), Florencji (1923), Bolonii (1924). Był odznaczony Wielkim Złotym Medalem Miasta Paryża (1930) i Orderem Oficera Legii Honorowej (1933). Umarł we własnym domu w Paryżu, został pochowany w krypcie kościoła St-Sulpice.

Po śmierci C. Saint-Saënsa i G. Faurégo w połowie lat 20. XX wieku Widor był nestorem muzyki francuskiej; obok C. Francka jest ojcem tzw. francuskiej symfonicznej szkoły organowej, zainspirowanej możliwościami brzmieniowymi organów A. Cavaillégo-Colla, i twórcą (1872) nazwy specyficznego dla niej gatunku – symfonii organowej (jej cechy posiadał już drugi utwór z cyklu Six pièces pour grand orgue Francka). Bliskie relacje z A. Cavaillém-Collem zadecydowały nie tylko o studiach u belgijskiego organisty i posadzie organisty w St-Sulpice, ale i o fakcie inaugurowania przez Widora (m.in. z Franckiem, Saint-Saënsem, Guilmantem, Gigoutem, Duprém) wielu instrumentów autorstwa tego wybitnego konstruktora w kościołach i salach Paryża, m.in. Notre-Dame (1867, reinauguracje 1894, 1932), Saint-Trinité (1869), Trocadéro (1878), St-François-Xavier (1879), St-Philippe-du-Roule (1903), Sacré-Coeur (1919) i in. miastach, np. w Rouen (St-Quain, 1890), a także za granicą, m.in. w Londynie (klasztor karmelitów w Kensington, 1865). W prywatnym salonie Widor od 1893 również miał organy A. Cavaillégo-Colla, które w 1917 przeniósł do Musée de Caen, siedziby Académie des Beaux-Arts, gdzie organizował koncerty organowe i kameralne w każdą pierwszą sobotę miesiąca. Inaugurował też w Filharmonii Warszawskiej (1901) organy E.F. Walckera z Ludwigsburga. Widor bardzo lubił dyrygować swoimi utworami, mimo że niezbyt wysoko oceniano jego umiejętności w tej dziedzinie. Najwyższe uznanie zyskał jako wirtuoz gry organowej, wyróżniała go, zdaniem L. Vierne’a, nadzwyczajna muzykalność i umiejętność prowadzenia szerokiej frazy z doskonałą akcentuacją, nieskazitelnym legatem oraz precyzyjnym, lecz nieskracającym czasu trwania dźwięku staccato, wspaniała technika gry pedałowej i zawsze samodzielna, szybka zmiana registracji. Zwłaszcza w kościele St-Sulpice, jak wspominał I.J. Paderewski, „na słynnych porannych koncertach Widora można było spotkać co niedzielę cały artystyczny i arystokratyczny świat Paryża. Kościół przepełniony był zawsze tłumem najświetniejszych i najpiękniejszych dam paryskiego towarzystwa. Czasem nawet przychodziły (...) bywające w wielkim świecie cudzoziemki”. Poza własnymi kompozycjami w repertuarze Widora figurowały dzieła m.in. Bacha, Händla, Mendelssohna. Wykonanie przez 88-letniego Widora na organach w St-Sulpice swojej Toccaty z op. 42 nr 1 oraz Andante sostenuto i Finale z op. 70 zarejestrowała w 1932 firma La Voix de son Maître (DB 4856, 4864-65), reedycję tych nagrań przez EMI (C 153-16411/5) włączono w 1981 do albumu Orgues et organistes français en 1930. Widor, jako następca Francka w paryskim konserwatorium, gruntownie zreformował nauczanie gry na organach; zwracał uwagę m.in. na precyzję techniki gry, a w interpretacji – na ważną rolę czynnika rozumowego. Podtrzymując tradycję swego nauczyciela, J.N. Lemmensa, Widor propagował we Francji muzykę Bacha, m.in. w ramach koncertów paryskiego towarzystwa oratoryjnego „La Concordia” (którego dyrektorem i dyrygentem był od 1880), przyczynił się też do napisania monografii Bacha przez A. Schweitzera i wydania razem z nim utworów organowych niemieckiego mistrza. Swobodną transkrypcję 6 utworów Bacha na organy opracował Widor pt. Bach’s Memento specjalnie na inaugurację nowych organów (1925) w Le Conservatoire Américain. Zainteresowanie twórczością Liszta (z którym Widor spotkał się osobiście 1866, 1876 i 1878) oraz Wagnera (m.in. 1876 podróż do Bayreuth na premierę tetralogii Pierścień Nibelunga) miało wpływ m.in. na homofonizację i symfonizację faktury organowej, dramatyzację narracji muzycznej Widora, harmonikę (zwłaszcza jego późnych utworów kameralnych i orkiestrowych) oraz na wprowadzenie licznych przykładów z oper Wagnera w traktacie Technique de l’orchestre moderne.

Pierwsze 8 spośród 10 symfonii organowych Widora (op. 13 i 42) posiada budowę 5–6-częściową, z charakterystycznymi dla suity ustępami (m.in. Prélude, Marche, Menuet, Pastorale, Toccata), analogiczne predylekcje widoczne są w jego muzyce kameralnej, np. w op. 34, 51, 58. We wszystkich symfoniach organowych przeważa forma typu ABA, pojawia się rondo (op. 42 nr 2, cz. V), temat z wariacjami (op. 42 nr 1, cz. I; op. 70 cz. IV), natomiast allegro sonatowe występuje sporadycznie. W op. 13 i 42 widoczne jest już doskonałe opanowanie przez Widora sztuki kontrapunktu, ale w op. 42 przewagę zyskuje faktura homofoniczna, czynnik melodyczny, z typowym dla Widora rodzajem cantabile (op. 42 nr 1, cz. II i nr 2, cz. III), i wirtuozowski (np. słynna finałowa Toccata z op. 42 nr 1). Cechą charakterystyczną ostatnich symfonii organowych, op. 70 Gotyckiej i op. 73 Romańskiej, będących syntezą osiągnięć Widora w tym gatunku i w zakresie techniki gry, jest unifikacja cyklu przez zastosowanie melodii chorału gregoriańskiego Puer natus est, która trzykrotnie powraca w części III z op. 70, a w części IV jest tematem dla trzech wariacji, z których 2. i 3. to kanony. Z kolei Haec dies występuje we wszystkich częściach op. 73, a w części III ponadto użyte są z tej samej mszy na Wielkanoc: Ite missa est, Victimae paschali laudes, Agnus redemit oves, Ressurexi. Tematy chorałowe pojawiają się także w symfoniach z koncertującym udziałem organów: op. 81 (Te Deum, Lauda Sion) i op. 83 (Nun komm der Heiden Heiland).

Kariera wirtuoza organisty i dyrygenta, praca pedagogiczna i w Académie des Beaux-Arts oraz związana z nimi działalność publicystyczna (pod pseud. Tibicien lub Aulétès na łamach m.in. „Le Correspondant”, „Le Piano-Soleil”, „L’Estafette”) nie ograniczały aktywności kompozytorskiej Widora, który stworzył prawie 100 opusów, a pierwsze 4 symfonie organowe op. 13 opublikował 1872, już po dwóch latach po objęciu stanowiska w St-Sulpice. Dopracowywał jednak ostateczne wersje wszystkich symfonii op. 13 i 42, o czym świadczą ich kolejne wydania, ostatnie zrewidowane przez samego kompozytora w latach 1928–29. Niektóre utwory religijne, np. Messe op. 36, pisane były dla chóru kościelnego St-Sulpice, natomiast kompozycja z koncertującym fortepianem – Fantaisie op. 62 i II Koncert fortepianowy op. 77 – powstały z inspiracji przyjaciela Widora, I. Philippa, pianisty wirtuoza i zarazem ich pierwszego wykonawcy. Z dzieł scenicznych Widora zainteresowanie zyskał balet La Korrigane (160 wykonań w paryskiej Operze w latach 1880–1962) i opera Maître Ambros, stanowiąca swoistą syntezę elementów stylu Meyerbeera i Wagnera. Obfita twórczość kameralna – z której wyróżniają się Serenada op. 10, Kwartet fortepianowy op. 66 i pieśni do poezji V. Hugo – często przeznaczona do wykonania w salonach Paryża, mimo że wydana, nie weszła do szerszego obiegu koncertowego. Trwałą pozycję w repertuarze zajęły natomiast symfonie organowe, do dziś często wykonywane przez polskich organistów. Wywarły one wpływ na współczesną francuską muzykę organową, m.in. C. Tournemire’a (np. Triple choral op. 41, L’orgue mystique op. 55–57) i L. Vierne’a (np. symfonie na organy nr 4 op. 32, nr 6 op. 59).

Literatura: (wyd. w Paryżu, jeśli nie podano inaczej) H. Imbert Portraits et études, 1894; H. Reynaud L’Oeuvre de Charles-Marie Widor, étude d’esthétique musicale, Lyon 1900; A. Boschot Notice sur la vie et les oeuvres de M. Charles-Marie Widor, 1937; H. Klotz Erinnerungen an Charles-Marie Widor, „Musik und Kirche” 1937; I.J. Paderewski Memoirs, spisała M. Lawton, Londyn 1939, wyd. polskie, Kraków 1961; N. Dufourcq La musique d’orgue française de J. Titelouze à J. Alain, 1941, 2. wyd. 1949; I. Philipp Charles-Marie Widor. A Portrait, „The Musical Quarterly” XXX, 1944; L. Vierne Mes souvenirs, „L’Orgue. Cahiers et mémoires”, nr specjalny (134 bis), 1970, wyd. niemieckie, Kolonia 2004; M. Dupré M. Dupré raconte, 1972; G. Favre Silhouettes du Conservatoire. Charles-Marie Widor, A. Gédalge, M. d’Ollone, 1986; A. Thomson The Life and Times of Charles-Marie Widor. 1844–1937, Oksford 1987; A. Hobbs Charles-Marie Widor (1844–1937), „L’Orgue. Cahiers et mémoires” nr 40, 1988/2; E. Kooiman J. Lemmens, Charles-Marie Widor und die französische „Bach-Tradition”, „Ars organi” XXXVII, 1989/4 i XXXVIII, 1990/1; S. Hiemke Die Bach-Rezeption Charles-Marie Widors, Frankfurt n. Menem 1994; B. van Oosten Charles-Marie Widor. Vater der Orgelsymphonie, Paderborn 1997; M. Murray French Masters of the Organ. Saint-Saëns, Franck, Widor, Vierne, Dupré, Langlais, Messiaen, New Haven 1998; French Organ Music. From the Revolution to Franck and Widor, red. L. Archbold, W.J. Peterson, Rochester 1999; W. Syre Individualismus der zyklischen Form. Einige Randbemerkungen zur Formentwicklung in Widors Orgelsinfonien Opus 13 und 42, cz. 1 i 2, „Organ – Journal für die Orgel” 2005 nr 4 i 2006 nr 1; G. Clericetti Charles-Marie Widor. La Francia organistica tra Otto e Novecento, Varese 2010; J. R. Near Widor a Life beyond the Toccata, Rochester 2011; A.-I. de Parcevaux Charles-Marie Widor, 2015; M. R. Bundy Visions of Eternity. The Choral Works and Operas of Widor, Vierne and Tournemire, Leicester 2017; C. Miller Sinfonische Orgel nach 1870 zwischen Sakralität, Profanität und Nationalismus. Ein deutsch-französischer Vergleich, „Die Musikforschung” 70, 2017 nr 2; H. Fabrikant The Pianists Hardly Spoil Me with too Much Attention. A Study of the Forgotten Piano Works of Charles-Marie Widor, 1844–1937, wstęp J. R. Near, Caulfield 2019; J. R. Near Widor on Organ Permormance Practice and Technique, Rochester 2019.