Weerbeke, Gaspar van

Weerbeke, Werbeck, Gaspar, Jaspar, van *ok. 1445 Oudenaarde, †po 1516 Rzym (?), flamandzki kompozytor. Wykształcony prawdopodobnie we Flandrii, ok. 1471 został maestro di cappella di camera Galeazzo Marii Sforzy. Z rodem Sforzów był związany aż do upadku ich świetności, po zdobyciu w 1499 Mediolanu przez Francuzów, z przerwami w latach 1480–89, kiedy działał w chórze papieskim oraz w latach 1495–98, kiedy utrzymywał ściślejsze kontakty z burgundzkim dworem Filipa Pięknego. W 1500 ponownie podjął obowiązki śpiewaka w kapeli papieskiej, której członkiem był co najmniej do 1514. Otrzymywał różne prebendy i beneficja; ostatnia źródłowa wzmianka o Weerbekem – dokument nadający mu prebendę kanonicką w Moguncji – pochodzi z Rzymu z 1517.

Twórczość Weerbekego (zwykle nazywanego przez współczesnych tylko imieniem) cieszyła się na przełomie XV i XVI w. dużym uznaniem. Wśród największych kompozytorów epoki wymieniają go F. Gaffurius (Practica musice) i G. Crétin (Deploration sur le trespas de Jean Okeghem), a we wczesnych drukach O. Petrucciego (1501–09) ukazało się aż 31 jego utworów (w tym msze w zbiorze autorskim, co było wyjątkowym wyróżnieniem). Zachowały się też liczne kopie jego dzieł, m.in. msza i 2 motety (anonimowo) w Warszawie (Biblioteka Uniwersytecka) w rękopisie pochodzącym ze Śląska lub Czech. Podobnie jak jego działający w Mediolanie rodacy, Josquin des Prés i L. Compère, Weerbeke łączył w swoich kompozycjach wyrafinowane techniki polifonii niderlandzkiej, takie jak imitacja syntaktyczna czy kanon (Agnus II w mszy N’as tu pas), z elementami stylu włoskiego, charakteryzującego się m.in. prostotą i przejrzystością fakturalną (homorytmia, antyfonalne przeciwstawianie grup głosowych) oraz dbałością o prawidłową deklamację tekstu. Wpływy włoskie uwidoczniły się również w motetach Weerbekego, które (z wyjątkiem kompozycji 5-głosowych) nie są oparte na melodiach stałych, choć śpiewy chorałowe bywają parafrazowane przez głosy uczestniczące w imitacji. Technika cantus firmus dominuje natomiast w mszach Weerbekego, z których najstarsze (O Venus bant i Ave regina z tekstem antyfony śpiewanym w tenorze) pozostają pod wyraźnym wpływem twórczości G. Dufaya, widocznym m.in. w następstwie oznaczeń menzuralnych, proporcji odcinków swobodnych i opartych na cantus firmus oraz w stosowaniu motywów czołowych. Melodie stałe, pochodzące zarówno z utworów liturgicznych, jak i pieśni świeckich, cytowane są zazwyczaj w tenorze, ale również w basie (Agnus III w mszy Princesse d’amourettes) lub w różnych głosach (msza N’a tu pas). W 2 mszach Weerbeke wprowadza jednocześnie cantus firmus, jak i elementy techniki parodiowanej. Materiał modelu, czasami parafrazowanego we wszystkich 4 głosach (msza Et trop penser), ulega w nich zazwyczaj znacznym przekształceniom rytmicznym (zamiana tempus imperfectum na perfectum) i melodycznym. Weerbeke tworzył także charakterystyczne dla tradycji mediolańskiej tzw. msze motetowe, w których stałe i zmienne części mszy zastępowano innymi tekstami religijnymi. Trzy skomponowane przez Weerbekego tego typu cykle: Ave mundi Domina (8 utworów), Quam pulchra es (8 utworów, w tym jeden 2-częściowy) oraz Spiritus Domini (6 utworów), uzyskują spójność poprzez dość konsekwentne zastosowanie w każdym z nich stałego modus, zestawu kluczy oraz schematycznego następstwa oznaczeń menzuralnych. Trzy z 6 przypisywanych Weerbekemu chansons należą do nieco zachowawczego typu chanson politekstowej, w której superius wykonuje jeden tekst, natomiast w głosach niższych wprowadzona jest inna popularna pieśń (lub w przypadku chanson motetowej w basie melodia z tenoru jednego z motetów Weerbekego).

Literatura: G. Croll Gaspar van Weerbeke. An Outline of his Life and Works, „Musica Disciplina” VI, 1952; E.F. Fiedler H. Finck, G. vav Weerbeke und die Göttin Venus. Ein Beitrag zur Geschichte der Cantus-firmus-Praxis im frühen 16. Jahrhundert, w: Renaissance-Studien, księga pamiątkowa H. Osthoffa, red. L. Finscher, Tutzing 1979; D. Kämper La stangetta. Eine Instrumentalkomposition Gaspars van Weerbeke?, w: Ars musica, ars scientia, księga pamiątkowa H. Hüschena, red. D. Altenburg, Kolonia 1980; L.H. Ward The „Motetti missales” Repertory Reconsidered, „Journal of the American Musicological Society” XXXIX, 1986; W. F. Prizer Music at the Court of the Sforza. The Birth and Death of a Musical Center, „Musica Disciplina” XLIII, 1989; E.F. Fiedler A New Mass by Gaspar van Weerbeke?, w: Studien zur Musikgeschichte, księga pamiątkowa L. Finschera, red. A. Laubenthal i K. Kusan-Windweh, Kassel 1995; P. Macey Galeazzo Maria Sforza and Musical Patronage in Milan, „Early Music History” XV, 1996; E.F. Fiedler Die Messen des Gaspar van Weerbeke (ca. 1445–nach 1517), «Frankfurter Beiträge zur Musikwissenschaft» XXVI, Tutzing 1997; P.A. Merkley, L.L.Matthews Merkley Music and Patronage in the Sforza Court, «Studi sulla storia della musica in Lombadria: Collana di testi musicologici» III, Turnhout 1999; L.L. Matthews Weerbeke in Milan: Aspects of Clientage at Court, w ks. pam. A. Dunninga, red. G. Fornari, Turnhout 2002; A. Pavanello Stabat mater/Vidi speciosam: Some Considerations on the Origin and Dating of Gaspar van Weerbeke’s Motet in the Chigi Codex, „Tijdschrift van de Koninklijke Vereniging voor Nederlandse Muziekgeschiedenis, LX, 1–2, 2010; R. Chiu Music, Pestilence and Two Settings of O beate Sebastiane, „Early Music History”  XXXI. 2012; R.J. Wieczorek Patronat muzyczny w renesansowych Włoszech (1470–1527): Mediolan, Ferrara, Mantua, Florencja, Rzym, Poznań 2013; A. Pavanello Weerbeke at Rome: The Making of a Papal Composer, w: Musikalische Perfomanz und päpstliche Repräsentation in der Renaissance, red. K. Pietschmann, Kassel 2014; Gaspar van Weerbeke: New Perspectives on his Life and Music, red. A. Lindmayr-Brandl, P. Kolb, Turnhout 2019; A. Pavanello A Flemish Venus in Milan: Gaspar van Weerbeke’s Missa O Venus Bant, „Early Music History” XXXVIII, 2019; A. Pavanello Praying to Mary: Another Look at Gaspar van Weerbeke’s Marian Motetti Missales, w: Motet cycles: Between Devotion and Liturgy, red. A. Pavanello, D.V. Filippi, «Schola Cantorum basiliensis: Scripta» VII, Bazylea 2019; E. Verroken New Biographical information on the formative years of Gaspar van Weerbeke, „Journal of the Alamire Foundation” XII, 1, 2020.