Wagner Francesca Gaetana Cosima, z d. de Flavigny, Liszt, 1° voto von Bülow, *24 (nie 25) XII 1837 Como (nie Bellagio n. jeziorem Como), †1 IV 1930 Bayreuth, niemiecka reżyserka operowa węgiersko-francuskiego pochodzenia. Była naturalną córką F. Liszta (legitymizowana w 1844) i francuskiej pisarki, hr. Marii d’Agoult z d. de Flavigny (1805–1876), żoną H. von Bülowa, drugą żoną Richarda Wagnera i matką Siegfrieda Wagnera. Staranne wykształcenie ogólne i muzyczne otrzymała na pensji w Paryżu, a także w Berlinie, gdzie od 1855 uczyła się pod nadzorem matki H. von Bülowa, u którego pobierała lekcje gry fortepianowej i którego poślubiła w 1857. Historia nieudanego małżeństwa, burzliwego rozstania (1864), rozwodu (18 VII 1870) i związku z Wagnerem, którego owocem do czasu legalizacji w kościele protestanckim w Lucernie (25 VIII 1870) było troje dzieci — Isolde (1865–1919), Eva (1867–1941) i Siegfried (1869–1930), wywołała rezonans w Europie o posmaku skandalu obyczajowego, społecznego i towarzyskiego. Pikanterii tej sprawie dodawał fakt, że oddany Wagnerowi Bülow przygotował w tym czasie w Hofoper w Monachium prapremiery Tristana i Izoldy (1865) i Śpiewaków norymberskich (1868). Urzeczenie Cosimy Wagnerem po ich pierwszym spotkaniu w towarzystwie Liszta w Paryżu (1853) pogłębiło się podczas jej wizyt z Bülowem u Wagnera w Zurychu (1857 i 1858) oraz na rozstrzygającym o przyszłym związku spotkaniu z kompozytorem w Berlinie (1863). W 1868 Cosima, wraz z Wagnerem i dziećmi oraz jej 2 córkami z małżeństwa z Bülowem, Danielą (1860–1940) i Blandine (1863–1941), zamieszkała w wynajętym domu w Tribschen k. Lucerny, gdzie bywali m.in. Liszt, G. Semper, Ludwik II Bawarski i wielki admirator Cosimy, F. Nietzsche, którego praca Die Geburt der Tragödie aus dem Geiste der Musik (1869–72) wiele zawdzięcza inspirującym rozmowom z Wagnerem i jego żoną. W Tribschen odbyło się 25 XII 1870 pod batutą H. Richtera prywatne prawykonanie Idylli Zygfryda (Siegfried Idyll) Wagnera, ofiarowanej Cosimie w prezencie urodzinowym. W 1872 Wagnerowie przenieśli się do Bayreuth w związku z rozpoczęciem budowy teatru Festspielhaus, a w 1874 osiedli na stałe w willi Wahnfried, która do 1966 była siedzibą ich dzieci i wnuków, sprawujących opiekę nad festiwalem wagnerowskim. Cosima Wagner współrządziła festiwalem w 1876 i 1882; po śmierci Wagnera (1883) sprawowała niepodzielnie kierownictwo do 1906. W XII tego roku przeszła atak apopleksji i przekazała dyrekcję festiwalu synowi Siegfriedowi.
Cosima Wagner była jedną z heroin XIX w., utożsamianą z ruchem umysłowego wyzwolenia kobiet i sprzeciwu wobec nakazów tradycyjnej obyczajowości. Jednak, w przeciwieństwie do jej matki, hr. d’Agoult (pseud. Daniel Stern) i zaprzyjaźnionej z nią G. Sand, rola Wagner w kulturze europejskiej nie wynikała z autokreacji, lecz paradoksalnie z całkowitego oddania i poświęcenia swojego życia jednemu człowiekowi i jednej sprawie. Pierwsze festiwale w Bayreuth (Pierścień Nibelunga, 1876, Parsifal, 1882 w reżyserii Wagnera) nie były przedsięwzięciem w pełni udanym pod względem artystycznym i finansowym mimo światowego rozgłosu oraz zabiegów Cosimy Wagner o fundusze i przychylność elity arystokratycznej i finansowej, do której jej mąż, niegdysiejszy rewolucjonista, wciąż nie miał dostępu. Kolejne festiwale poświęcone wystawieniu Parsifala z korektą reżyserską Cosimy (1883 i 1884) miały charakter rekwialny, były wyrazem hołdu złożonego pamięci kompozytora. Od 1888 festiwale w Bayreuth nabrały rozmachu. Na scenie pojawiły się w inscenizacji Wagner pozostałe dzieła sceniczne: Tristan i Izolda, Śpiewacy norymberscy (1888), Tannhäuser (1891), Lohengrin (1894), tetralogia Pierścień Nibelunga (w nowej inscenizacji 1896), Holender tułacz (1901). Realizacje Wagner, doskonałe w warstwie muzycznej dzięki znakomitej obsadzie dyrygenckiej (m.in. H. Richter, H. Levi, F. Mottl, C. Muck, R. Strauss), nie wychodziły poza teatralny historyzm i „naturalistyczną iluzję” pierwszych inscenizacji w Monachium i Bayreuth. Wagner korzystała nawet z projektów tych samych scenografów (braci M. i G. Brucknerów z Coburga). Jako reżyserka, zgodnie ze wskazaniami R. Wagnera, akcentowała prymat i dramaturgiczną funkcję słowa, narzucając wykonawcom partii wokalnej swoisty „styl deklamacyjny”. Nawiązując do niezrealizowanego konceptu Wagnera (Sänger- und Kapellmeisterschule) zorganizowała w 1892 Stilbildungschule z myślą o zachowaniu tradycji i specyfiki wykonawczej dramatów kompozytora. Do współpracy pozyskała m.in. J. Kniesego, dyrygenta i znawcę zagadnień wokalnych. Z korepetycji i konsultacji Wagner korzystali zarówno śpiewacy (tenorzy H. Breuer, A. Burgstaller, sopranistki A. Bahr-Mildenburg, S. Traubmann, L. Nordica), jak też dyrygenci (m.in. M. Balling i R. Strauss). W 1894 Cosima Wagner wystawiła w Dessau operę E. Humperdincka Hänsel und Gretel, lecz jej działalność była gł. związana z teatrem w Bayreuth, który dzięki niej stał się dla światowej recepcji sztuki Wagnera sceną o nieprzemijającym znaczeniu.
Literatura: C. Wagner Franz Liszt. Ein Gedenkblatt von seiner Tochter, Monachium 1911; Cosima Wagner. Die Tagebücher (1869–83), red. i komentarze M. Gregor-Dellin, D. Mack, 2 t., Monachium 1976, 1977, 21982, wyd. angielskie pt. Cosima Wagner’s Diaries, tłum. i przedm. G. Skelton, 2 t., Londyn 1978, 1980; Cosima Wagners Briefe an ihre Tochter Daniela von Bülow 1866–1885, wyd. M. v. Waldberg, Stuttgart 1933; Cosima Wagner und Houston Stewart Chamberlain im Briefwechsel 1888–1908, wyd. P. Pretzsch, Lipsk 1934; Die Briefe Cosima Wagners an Friedrich Nietzsche, wyd. E. Thierbach, 2 t., Weimar 1938, 1940, przedr. Nendeln (Liechtenstein) 1975; Cosima Wagner—Richard Strauss. Ein Briefwechsel, wyd. F. Trenner, Tutzing 1978; Das zweite Leben. Briefe und Aufzeichnungen 1883–1930, wyd. D. Mack, Monachium 1980; Cosima Wagner und König Ludwig II von Bayern. Briefe. Eine erstaunliche Korrespondenz, wyd. M. Schad, Bergisch Gladbach 1996, Monachium 2004
A. Chybiński Nowości wydawnicze, „Przegląd Muzyczny” 1912 nr 1 (dot. m.in. książki Franz Liszt. Ein Gedenkblatt...); H. Bélart Friedrich Nietzsches Freundschafts-Tragödie mit Richard Wagner und Cosima Wagner-Liszt, Drezno 1912; R. Du Moulin Eckart Cosima Wagner, 2 t., Berlin 1929, 1931, wyd. francuskie Paryż 1933; M. Millenkovich-Morold Cosima Wagner. Ein Lebensbild, Lipsk 1937; A. Sokoloff Cosima Wagner. A Biography, Londyn 1970, wyd. niemieckie, tłum. M. Bormann, Hamburg 1970; D. Sutherland Cosima. Eine Biographie, tłum. z języka angielskiego E. Winter, Tybinga 1970; G.R. Marek Cosima Wagner, Nowy Jork 1981, wyd. niemieckie pt. Cosima Wagner. Ein Leben für ein Genie, tłum. D. Dummer, Bayreuth 1983, Monachium 1993; G. Skelton Richard and Cosima Wagner. Biography of a Marriage, Londyn 1982; J. Köhler Friedrich Nietzsche und Cosima Wagner. Die Schule der Unterwerfung, Berlin 1996, Hamburg 1998, wyd. amerykańskie, tłum. R. Taylor, New Haven 1998; F.W. Beidler Cosima Wagner-Liszt. Der Weg zum Wagner-Mythos. Ausgewählte Schriften, wyd. D. Borchmeyer, Bielefeld 1997; Z. Mycielski Dwa spotkania z Wagnerem (m.in. o spotkaniu z Cosimą Wagner w Bayreuth 1929), w: Szkice i wspomnienia, Warszawa 1999; R. Reiser König Ludwig II, Cosima und Richard Wagner, Monachium 2006; D. Borchmeyer Nietzsche, Cosima, Wagner. Porträt einer Freundschaft, Frankfurt n. Menem 2008.
