Vranický, Wranitzky, Wraniczky, Wranizky, Pavel, *30 XII 1756 Neureisch (obecnie Nová Říše, Morawy), †26 IX 1808 Wiedeń, czeski kompozytor, skrzypek i dyrygent działający w Wiedniu. Początkowo uczył się w szkole przy klasztorze norbertanów w Nové Říši, a w latach 1770–71 w gimnazjum jezuickim w Igławie (Iglau, obecnie Jihlava), m.in. śpiewu, gry na organach i skrzypach. Od 1771 studiował teologię w Ołomuńcu, w 1776 wyjechał do Wiednia, gdzie kontynuował studia w seminarium teologicznym oraz naukę muzyki (został wkrótce doskonałym skrzypkiem), w tym kompozycji. Na początku lat 80. porzucił studia teologiczne, wybierając karierę muzyczną. W 1783 uczył się u J.M. Krausa – przebywającego wówczas w Wiedniu wicekapelmistrza króla szwedzkiego Gustawa III. Wiosną 1784 został dyrektorem muzycznym na dworze hrabiego Johanna Nepomuka Esterházyego w Galancie; poznał wówczas J. Haydna (kapelmistrza na dworze księcia Miklósa Józsefa Esterházyego). Od X 1785 kierował orkiestrą Kärntnertortheater, od 1787 również orkiestrą Burgtheater w Wiedniu. Od 1792 lub 1793 do końca życia był dyrektorem orkiestr obu teatrów. W 1793 wybrano go sekretarzem Tonkünstler-Sozietät.
Utwory Vranickiego były znane w całej Europie, publikowano je i wielokrotnie przedrukowywano m.in. w Offenbach, Amsterdamie, Wiedniu, Paryżu, Spirze, Lipsku, Augsburgu, Brunszwiku, Berlinie. Większość rękopisów znajduje się w archiwum Lobkowitza (dawniej w Roudnicach nad Łabą, obecnie w Národní Muzeum w Pradze). Zyskały dużą popularność na dworze, w kręgach arystokracji oraz w środowisku wiedeńskich melomanów. Podczas uroczystości koronacyjnych cesarza Leopolda II we Frankfurcie nad Menem kompozytor wystawił 15 X 1790 swój singspiel Oberon, w 1792 na koronację cesarza Franciszka II napisał Symfonię C-dur op. 19. Komponował ponadto utwory dla prywatnego użytku Marii Teresy Burbon, drugiej żony Franciszka II, a także symfonie i dzieła sceniczne dla oprawy dworskich uroczystości. Był ceniony jako dyrygent, m.in. przez J. Haydna i Beethovena; w 1799 i 1800 prowadził Stworzenie świata Haydna na koncertach Tonkünstler-Sozietät w Wiedniu, w 1800 kierował prawykonaniem I Symfonii Beethovena. Przyjaźnił się z W.A. Mozartem, od 1784 należał do tej samej loży masońskiej; pisał dla niej m.in. pieśni.
Muzyka Vranickiego reprezentuje nurt dojrzałego klasycyzmu, w charakterze jest bliska dziełom Haydna i Mozarta. Będąc znakomitym dyrygentem, kompozytor doskonale znał możliwości zespołu instrumentalnego, jego utwory wyróżnia barwna orkiestracja i eksponowanie możliwości poszczególnych instrumentów. Miał talent melodyczny, uwagę zwraca śpiewność części wolnych; wykorzystywał też elementy czeskiej muzyki ludowej. W jego twórczości pierwszoplanową rolę odgrywa muzyka instrumentalna, szczególnie symfoniczna i kameralna. Należał do najważniejszych twórców symfonii w Wiedniu w latach 80. i 90. XVIII w. Komponował je od połowy lat 80., ponad 20 ukazało się drukiem. Symfonie mają z reguły formę 4-częściową, niekiedy z wolnym wstępem (np. majestatyczna introdukcja w rytmach punktowanych w Grande sinfonie C-dur op. 17), w późniejszych (op. 50–52) zaznaczył się wpływ Beethovena (Vranický znał już jego I i II Symfonię). W op. 52 „beethovenowski” charakter posiada część wolna, a Allegretto ma wprowadzoną do symfonii przez Beethovena formę scherza. W utworach programowych widoczne jest upodobanie kompozytora do ilustracyjności (np. fanfary trąbek w symfonii La chasse). Na uwagę zasługuje 4-częściowa Grande sinfonie caractéristique pour la paix avec la République Françoise op. 31, w której Vranický w każdej części nawiązał do wydarzeń rewolucji francuskiej; część wolna to marsz żałobny po śmierci Ludwika XVI (użyty w tym kontekście zmniejszony akord septymowy brzmi szczególnie przejmująco).
Ważne miejsce w spuściźnie Vranickiego przypada również utworom kameralnym z udziałem skrzypiec, przede wszystkim kwartetom smyczkowym (za życia kompozytora wyd. ponad 50). Vranický pisał przeważnie 3-częściowe kwartety w popularnym wówczas stylu koncertującym (według ogólnie przyjętej konwencji każdy z instrumentów miał swoje popisowe, pierwszoplanowe partie), niekiedy także wirtuozowskie kwartety, w których jako instrument koncertujący traktował skrzypce, a pozostałe instrumenty realizowały akompaniament. W kwartetach op. 23, dedykowanych królowi Prus Fryderykowi Wilhelmowi II (dobremu wiolonczeliście), znaczącą rolę odgrywa wirtuozowska partia wiolonczeli.
Związany z wiedeńską Hofoper, Vranický odnosił sukcesy jako autor singspieli, muzyki do sztuk teatralnych, baletów, wstawek baletowych do oper. Dużą popularnością cieszyły się balety, zwłaszcza Das Waldmädchen. Na szczególną uwagę zasługuje „grosse komische Feen-Oper” Oberon, König der Elfen. To jedna z pierwszych (i pierwsza znacząca) oper fantastycznych, popularna w Wiedniu pod koniec XVIII i na początku XIX w., reprezentująca typ wiedeńskiego singspielu, z wyraźnym wpływem tamtejszej farsy. K.L. Giesecke poczynił spore zmiany w oryginalnym libretcie F.S. Seyler, m.in. skrócił utwór z 5 do 3 aktów i wyeksponował wątek komiczny. Koloraturowe arie Oberona (jego partia powierzona jest sopranowi) sąsiadują z basowymi ariami buffo Hüona. Oberon rozpoczyna się 3-częściową uwerturą neapolitańską, kolejne numery łączą mówione dialogi, II i III akt wieńczą rozbudowane finały. Prapremiera Oberona w Wiedniu odniosła wielki sukces, podobnie jak wystawienie z okazji koronacji Leopolda II. Później utwór był prezentowany w teatrach w Niemczech i innych krajach, zainspirował E. Schikanedera do napisania libretta Czarodziejskiego fletu; dzieło Mozarta ma z Oberonem wiele cech wspólnych pod względem muzycznym i tekstowym. Rozgłos singspielu Vranickiego dotarł do J.W. Goethego, który w 1796 zaproponował kompozytorowi napisanie muzyki do drugiej części Czarodziejskiego fletu (nad którą wówczas pracował), Vranický nie podjął się jednak tego zadania. Sławę jego dzieła przyćmił dopiero Oberon C.M. von Webera.
Literatura: M. Poštolka Thematisches Verzeichnis der Sinfonien P. Vranickýs, „Miscellanea Musicologica” XX, 1967; V. Blažek Bohemica v lobkovském zámeckém archivu v Roudnici n. L., Praga 1936; R. Mužíková Složeni lobkovické kapely v roce 1811, „Miscellanea Musicologica” XII, 1960; A. Weinmann Verzeichnis der Musikalien aus dem k.k. Hoftheater-Musik-Verlag, Wiedeń 1961; C. Schoenbaum Die böhmischen Musiker in der Musikgeschichte Wiens, „Studien zur Musikwissenschaft” XXV, 1962; P. Heerenová Zpěvohra Oberon P. Vranického a její libreto, „Opus Musicum” IV, 1972; J. Trojanová Pavel a Antonín Vraničtí. Personální bibliografie, Brno 1975; Ch.-H. Mahling Original und Parodie. Zu G. Bendas „Medea und Jason ” und P. Wranitzkys „Medea”, w: Untersuchungen zu Musikbeziehungen zwischen Mannheim, Böhmen und Mähren im späten 18. und frühen 19. Jahrhundert, materiały z kolokwium w Mannheimie 1987, red. Ch. Heyter-Rauland i Ch.-H. Mahling, «Beiträge zur Mittelrheinischen Musikgeschichte» XXXI, Moguncja 1994; R. Hickman The Flowering of the Viennese String Quartet in the Late Eighteenth Century, „The Music Review” L, 1989; A.A. Abert „Oberon” in Nord und Süd, w: Beiträge zur Musikgeschichte Nordeuropas, księga pamiątkowa K. Gudewilla, red. U. Haensel, Wolfenbüttel 1997; J. Veit Wranitzky contra Weber. Zu den Auseinandersetzungen um die Berliner Erstaufführung von C.M. von Webers, w księdze pamiątkowej Ch.-H. Mahlinga, red. A. Beer i inni, Tutzing 1997; N. Al-Taee Fidelity, Violence, and Fanaticism. Orientalism in Wranitzky’s „Oberon, König der Elfen”, „The Opera Quarterly” XVII/1, 2001; S. Tesař Olomoucká léta P. Vranického, w: Kritické edice hudebních památek VI, Ołomuniec 2003; F. Krummacher Paul Wranitzky bei der Arbeit. Zum Autograph der Streichquartette op. 10, w księdze pamiątkowej O. Biby, red. I. Fuchs, Tutzing 2006; R. Steblin Paul Wranitzky (1756–1808), w: „Mozart Studien” XXI, 2012.
Kompozycje
Instrumentalne:
orkiestrowe:
ponad 50 symfonii, m.in.:
Grande Simphonie „A Magyar Nemzet Öröme” C-dur op. 2, Offenbach 1790
Symfonia D-dur op. 5, Paryż b.r.
3 symfonie op. 11, Offenbach 1791
3 symfonie op. 16, Offenbach ok. 1792
Grande Simphonie C-dur op. 17, Spira 1791
Grande Simphonie B-dur op. 18, Spira 1792
Grosse Sinfonie C-dur op. 19, Offenbach 1792
Symfonia D-dur „La chasse” op. 25, 1793, opracowanie na fortepian, 2 flety, 2 oboje, 2 klarnety, 2 fagoty, 2 rogi i kotły op. 44, Offenbach ok. 1807
Grande sinfonie caractéristique pour la paix avec la République Françoise c-moll op. 31, Augsburg 1797
3 symfonie op. 33, Offenbach ok. 1798–99
3 symfonie op. 35, Offenbach ok. 1800
Symfonia D-dur op. 36, Offenbach ok. 1799
Symfonia D-dur op. 37, Offenbach ok. 1799
Symfonia G-dur op. 50, Offenbach 1804
Symfonia A-dur op. 51, Offenbach 1804
Symfonia D-dur op. 52, Offenbach ok. 1805
Symfonia koncertująca G-dur na fortepian i orkiestrę, zachowana w rękopisie
Symfonia koncertująca A-dur na klawesyn, skrzypce i orkiestrę, zachowana w rękopisie
divertimenta, tańce i inne
koncerty, m.in.:
Koncert skrzypcowy F-dur, zachowany w rękopisie
Koncert skrzypcowy D-dur, zachowany w rękopisie
Koncert skrzypcowy G-dur, zachowany w rękopisie
Koncert fletowy D-dur op. 24, Offenbach 1793
Koncert wiolonczelowy C-dur op. 27, Offenbach 1794
Concertante C-dur op. 39, na flet, obój i orkiestrę, Offenbach ok. 1800
kameralne:
6 divertimenti na 2 skrzypiec/obój i skrzypce, 2 altówki, 2 rogi ad libitum i instrument basowy, zachowane w rękopisie
Parthia F-dur na 2 oboje, 2 klarnety, 2 fagoty i 2 rogi, zachowana w rękopisie
6 sestetti na flet, obój, skrzypce, 2 altówki i wiolonczelę, Wiedeń 1788 (w rękopisie jako 6 symfonii)
kwintety:
3 kwintety smyczkowe op. 11, Paryż 1791
3 quintetti concertants op. 14, na instrumenty smyczkowe, Paryż ok. 1792–93
6 kwintetów smyczkowych op. 18, 2 księgi, Offenbach ok. 1792–93 (3 kwintety z księgi 1 tożsame z op. 11)
3 kwintety smyczkowe op. 29, Offenbach 1794
3 kwintety smyczkowe op. 38, Offenbach ok. 1800
Grand quintetto op. 45, na instrumenty smyczkowe, Offenbach ok. 1803
6 kwintetów op. 1, na obój, skrzypce, 2 altówki i wiolonczelę, Offenbach 1789
4 kwintety op. 3, na flet, obój, 2 skrzypce i wiolonczelę, Berlin ok. 1798
kwartety smyczkowe:
3 kwartety smyczkowe op. 1, Wiedeń 1788
3 kwartety smyczkowe op. 2, Wiedeń 1788
6 kwartetów smyczkowych op. 10 (w autografie z 1787 jako op. 4), Offenbach 1790
6 kwartetów smyczkowych op. 9, Spira 1791 (?)
6 kwartetów smyczkowych op. 15, Offenbach 1791
6 kwartetów smyczkowych op. 16, Paryż 1793, jako op. 26, Offenbach 1793
6 kwartetów smyczkowych op. 23, Offenbach 1793
6 kwartetów smyczkowych op. 30, Offenbach 1794
6 kwartetów smyczkowych op. 32, Augsburg ok. 1798
3 kwartety smyczkowe op. 40, Wiedeń ok. 1803
Kwartet smyczkowy op. 41, Offenbach ok. 1804
Kwartet smyczkowy op. 45, Offenbach ok. 1804
Kwartet smyczkowy op. 49, Offenbach ok. 1804
6 kwartetów bez op. na flet, skrzypce, altówkę i wiolonczelę, Wiedeń 1786–87
3 kwartety op. 17, na flet, skrzypce, altówkę i wiolonczelę, Wiedeń 1796
3 kwartety op. 28, na flet, skrzypce, altówkę i wiolonczelę, Offenbach 1794
3 divertimenta op. 34, na fortepian, skrzypce, altówkę i wiolonczelę, Offenbach 1798 (?)
tria smyczkowe, m.in.:
6 triów smyczkowych, bez op., Wiedeń 1788
3 trios concertans op. 2, Paryż ok. 1795
3 tria smyczkowe op. 3, Paryż ok. 1796 (?)
6 triów smyczkowych op. 13, zachowane w rękopisie z 1781
6 Trios concertans op. 17, Offenbach 1792–93
3 tria smyczkowe op. 20, Offenbach 1793
***
3 sonaty op. 21, na klawesyn/fortepian, skrzypce i wiolonczelę, 1792, jako op. 1, Wiedeń 1793
Sonata D-dur op. 2, na klawesyn/fortepian, skrzypce i wiolonczelę, Wiedeń 1793
3 Divertissements en trio op. 32, na klawesyn/fortepian, skrzypce i wiolonczelę, Offenbach 1799
3 tria op. 53, na 2 flety i wiolonczelę, Offenbach 1806–07
3 sonaty na skrzypce i altówkę, zachowane w rękopisie z 1789
Grande sonate op. 31, na klawesyn/fortepian i flet, Offenbach 1794
duety:
6 duetów fletowych op. 2, Berlin 1798
6 duetów fletowych op. 33, Augsburg ok. 1798
3 duety fletowe op. 42, Offenbach 1804
solowe:
3 sonaty op. 22, na klawesyn/fortepian, Offenbach 1793
Feldmarsch des russischen Generals Benningsen, na klawesyn/fortepian, Altona b.r. na fortepian na 4 ręce, m.in.: Polonaise F-dur, zachowany w rękopisie
***
opracowania kwartetów smyczkowych J. Haydna (Hob. III/69–74) jako divertimenta na 2 skrzypiec, 2 altówki, wiolonczelę, flet, obój, 2 rogi i instrument basowy, Offenbach ok. 1800
Sceniczne (wyst. w Wiedniu, jeśli nie podano inaczej):
ok. 7 singspieli, m.in.:
Oberon, König der Elfen, libretto K.L. Giesecke wg libretta Hüon und Amande F.S. Seyler, opartego na Oberonie Ch.M. Wielanda, wyst. Wiedeń 1789, wyciąg fortepianowy, Berlin (?) 1791
Der Schreiner, libretto A. von Kotzebue, wyst. Wiedeń 1799, zachowany w rękopisie
Walmir und Gertraud oder Man kann es ja probieren, operetka, libretto J.B. Michaelis, wyst. Wiedeń (?) 1791, rękopis
Das Fest der Lazaronen, operetka, libretto J. Perinet, wyst. Wiedeń 1794, wyciąg fortepianowy, Offenbach 1795
Das Maroccanische Reich, opera, wyst. Wiedeń (?) ok. 1794–95, fragmenty wyd. Offenbach 1797
Die gute Mutter, opera, libretto J.B. von Alxinger, wyst. Wiedeń 1795, zachowany w rękopisie
Das Mitgefühl, Liederspiel, libretto G.F. Treitschke, wyst. Wiedeń 1804, zachowany w rękopisie
Das Picknick der Götter, divertissement, wyst. Wiedeń 1804, zachowany w rękopisie
muzyka do sztuk teatralnych, m.in.: Rollas Tod A. von Kotzebuego, wyst. Wiedeń 1795, zachowana uwertura
kilkanaście baletów, m.in.:
Die Weinese (La vendemmia, Les vendanges), libretto A. Muzzarelli, wyst. Wiedeń 1794, zachowany wyciąg fortepianowy
Zephir und Flora, wyst. Wiedeń 1795, wyciąg fortepianowy kilku fragmentów, Wiedeń 1796
Das Waldmadchen (La selvaggia), z J. Kinskym, librretto G. Traffieri, wyst. Wiedeń 1796, wyciąg fortepianowy, Wiedeń 1816
Die Waise der Berghöhle oder Der Zauber der beiden Bildnisse, z J. Weiglem mł., libretto F. Clerico, wyst. Wiedeń 1800, wyciąg fortepianowy, Wiedeń 1800
Das Urteil des Paris, libretto G. Gioja, wyst. Wiedeń 1801, zachowany wyciąg fortepianowy
Zufriedenheit mehr als Reichtum oder Der Tyroler Jahrmarkt, z J. Weiglem mł. i M. Umlaufem, libretto S. Gallet, wyst. 1805, wyciąg fortepianowy, Wiedeń 1805
Wokalne i wokalno-instrumentalne:
msza na 4 głosy i 2 orkiestry, zachowana w rękopisie
Die Fürstenfeier, kantata na 4 głosy, chór i orkiestrę, wyk. Buda 1797, zachowana w rękopisie
kilka pieśni masońskich, skomponowanych ok. 1785, zaginione
liczne kanony na 2–4 głosy
pieśni solowe
utwory na chór i na 1–4 głosy a cappella lub z towarzyszeniem instrumentalnym, zachowane w rękopisach
Edycje:
Symfonia D-dur op. 52, wyd. E. Hradecký, Praga 1957, wyd. także B. Hagels, Berlin 2003
Symfonia c-moll, wyd. E. Hradecký, Praga 1958; Symfonia C-dur „A Magyar Nemzet Öröme” op. 2, wyd. F. Bónis, Budapeszt 1978
Grande sinfonie caractéristique op. 31, wyd. J. Wagner, Wiedeń 1997, wyd. także B. Hagels, Berlin 2003; Symfonia Es-dur, wyd. J. Wagner, Wiedeń 1999
Symfonia D-Dur op. 37, Symfonia G-dur op. 50 oraz Symfonia A-Dur op. 51, wyd. B. Hagels, Berlin 2014; Symfonia D-Dur op. 16, wyd. B. Hagels, Berlin 2015
Concertante C-dur op. 39 na fl., ob. i ork., wyd. E. Hradecký, Praga 1957; Koncert wiolonczelowy C-dur op. 27, wyd. E. Hradecký , Praga 1958, wyd. także B. Hagels, Berlin 2015
6 sekstetów na flet, obój, skrzypce, 2 altówki i wiolonczelę, wyd. N. November, Middleton (Wisconsin) 2012
kwartety smyczkowe: op. 10 nr 6, op. 23 nr 4 i nr 5, wyd. S. Ondrâček, MAB LXXXII, 1986
3 kwartety smyczkowe op. 16, wyd. S. Ondrâček, MAB LXXXIV, Praga 2003
3 kwartety op. 28, wyd. J. Schmidt, Warngau 2003; 6 kwartetów smyczkowych op. 10, wyd. N. November, Ann Arbor 2014
3 tria na flet/obój, altówkę i wioloncz., wyd. M. Jappe, Winterthur 2007
Trio smyczkowe F-dur op. 3 nr 1, Trio smyczkowe Es-Dur op. 17 nr 2 oraz Trio smyczkowe G-Dur op. 3/2, wyd. S. Veggetti, Wiedeń 2013, 2015, 2018
3 duety fletowe op. 33, wyd. W. Suppan, Wolfenbüttel 1983
6 duetów fletowych, wyd. G. Braun, Wiedeń 1984
3 duety (sonaty) na skrzypce i altówkę, wyd. B. Päuler, Winterthur 1996, wyd. także V. Godár i P. Zajíček, Bratysława 2000
3 duety fletowe op. 42, wyd. J. Pinnock, Dietikon 2011
Oberon, König der Elfen, 2 t., wyd. Ch.-H. Mahling i J. Veit, «Die Oper» IV, Monachium 1993
