Volkmann, Robert

Volkmann [f'olk~] Friedrich Robert, *6 IV 1815 Lommatzsch (k. Miśni, Saksonia), †29 X 1883 Budapeszt, niemiecki kompozytor. Pod kierunkiem ojca, kantora w Lommatzsch, uczył się gry na fortepianie, organach, skrzypcach oraz wiolonczeli, która stała się jego ulubionym instrumentem; mając 12 lat grywał partie wiolonczelowe w kwartetach Haydna i Beethovena. Od 1832 uczył się muzyki u A.F. Anackera we Freibergu, a od 1836 studiował kompozycję u C.F. Beckera w Lipsku. Pobyt w tym mieście, w którym Volkmann zetknął się z działalnością Mendelssohna i zawarł znajomość z Schumannem, ukształtował jego muzyczny światopogląd. W 1839 Volkmann został nauczycielem śpiewu w Pradze, a od 1841 był nauczycielem gry fortepianie i korespondentem „Allgemeine Wiener Musik-Zeitung” w Peszcie. W 1852 jego Trio fortepianowe op. 5 wzbudziło zachwyt F. Liszta i H. von Bülowa, którzy z udziałem m.in. J. Joachima rozpropagowali je w Europie. W 1854 Volkmann przeniósł się do Wiednia, gdzie ukończył m.in. Koncert wiolonczelowy oraz kwartety smyczkowe op. 34 i 35, ale już w 1858 powrócił na stałe do Pesztu. Dzięki zawarciu kontraktu z tamtejszym wydawcą G. Heckenastem (1857) mógł w pełni poświęcić się kompozycji. Utrzymywał jednak nadal kontakty ze środowiskiem muzycznym Wiednia; podczas pobytu w tym mieście w 1864 nawiązał bliską przyjaźń z Brahmsem. Po 1870 zaniechał pracy twórczej. W 1875 został powołany przez Liszta na stanowisko profesora harmonii i kontrapunktu w nowo powstałej Królewskiej Narodowej Węgierskiej Akademii Muzycznej w Budapeszcie. Hans Volkmann (1875–1946), wnuk jego brata, był muzykologiem, autorem m.in. źródłowych prac o Volkmannie oraz monografii pt. Emanuele d’Astorga (2 t., Lipsk 1911, 1919).

Volkmann najpełniej wypowiedział się w dużych formach instrumentalnych. Powstałe w latach 1846–61 tria fortepianowe i kwartety smyczkowe oraz Koncert wiolonczelowy należą do jego najwybitniejszych osiągnięć. Odznaczają się świeżością inwencji, swobodą frazowania, pomysłową fakturą i ruchliwością modulacyjną. W niektórych z nich Volkmann poszukiwał nowego ujęcia cyklu sonatowego. W Triu op. 5 położył nacisk na skontrastowanie dwóch postaci allegra – refleksyjnej o stopniowo narastających napięciach oraz dynamicznej o szybko następujących przekształceniach; części powolne ograniczone są do wstępu i intermezza. W Koncercie wiolonczelowym zastosował w miejsce tradycyjnych części cyklu szereg połączonych attacca epizodów, będących pod względem wyrazowym ich odpowiednikami.

Pochodzące z lat 1863–65 dwie symfonie Volkmanna są świadectwem zwrotu do klasycznych reguł gatunku, jednak oryginalności niektórych pomysłów tematycznych (zwłaszcza w dramatycznej I Symfonii) nie dorównuje sposób ich opracowań. W każdej z trzech serenad Volkmann zastosował odmienny układ cyklu (kolejno 5, 4 i 3-cz.); obecne są w nich tendencje stylizacyjne (np. w nawiązującej do stylu J.-B. Lully’ego uwerturze w I Serenadzie), nadto III Serenada zawiera koncertującą partię wiolonczeli. Z pozostałych utworów Volkmanna wyróżniają się fortepianowe Wariacje na temat Händla (dedykowane Bülowowi) oraz cykle miniatur, zwłaszcza podejmujące tematykę węgierską (Ungarische Lieder, Visegrád, Ungarische Skizzen) i dziecięcą (Buch der Lieder, Musikalisches Bilderbuch).

Volkmann uchodzi za jednego z epigonów romantyzmu, co sprawiło, że jego twórczość została zapomniana. Jego kompozycje nie wykazują jednak bezpośrednich wpływów, a swych poszukiwań w dziedzinie cyklu sonatowego dokonywał on niemal równolegle z Schumannem i Lisztem. Utwory Volkmanna, wydawane w renomowanych oficynach (Schott, Kistner), przyciągały uwagę współczesnych mu kompozytorów. Trio op. 5 antycypuje styl kameralny dzieł Brahmsa, a I Symfonia, która odniosła sukces w Rosji, wykazuje silne związki z II Symfonią A. Borodina. Swymi serenadami na orkiestrę smyczkową zainicjował Volkmann odrodzenie tego gatunku w twórczości A. Dvořáka, P. Czajkowskiego, M. Karłowicza, E. Elgara; stały się one prawdopodobnie wzorem również dla E. Griega (Suita „Z czasów Holberga”).

Literatura: H. Volkmann Thematisches Verzeichnis der Werke von R. Volkmann (1815–1883), Drezno 1937; Briefe von R. Volkmann, wyd. H. Volkmann, Lipsk 1917; H. Volkmann R. Volkmann. Sein Leben und seine Werke, Lipsk 1903; H. Volkmann R. Volkmann, Lipsk 1915, 2. wyd. 1922; V. Herzfeld R. Volkmann (1815–1883), „The Musical Quarterly” I, 1915; W. Hopkins The Solo Piano Works of R. Volkmann (1815–1883), w: Music East and West, ks. pam. W. Kaufmanna, red. T. Noblitt, Nowy Jork 1981; C. Krischke Untersuchungen zu den Streichquartetten von R. Volkmann (1815–1883). Ein Komponist zwischen Schumann und Brahms, Frankfurt n. Menem 1996.