Virdung, Sebastian

Virdung [fˊirduŋ], Vierdung, Sebastian, *ok. 1465 Amberg, †między 1511 a 1518, niemiecki teoretyk muzyki i kompozytor, duchowny. Jego ojciec uzyskał w 1475 obywatelstwo miasta Amberg, a w 1486 Norymbergi. Virdung immatrykulował się w 1483 na uniwersytecie w Heidelbergu, a w 1486 studiował tu prawo i śpiewał jako alt w kapeli ks. elektora Filipa Prawego Wittelsbacha, od którego uzyskał beneficja kościelne w 1489 i – jako kapelan – w 1500. W Heidelbergu musiał się zetknąć z działającym tam wybitnym organistą A. Schlickiem; ich kontakty zacieśniły się w czasie pobytu obu z okazji uroczystej sesji parlamentu w Wormacji (1495), później przerodziły się w ostry konflikt. Z 1503 i 1504 zachowały się dwa listy Virdunga do przebywającego we Francji następcy tronu z prośbą o przesłanie traktatów Johannesa de Muris (ok. 1322) i F. Gaffuriusa (1496) oraz dzieł J. Ockeghema. Ok. 1505–06 Virdung działał na dworze Ulricha, księcia Wirtembergii, w Stuttgarcie, a od I 1507 przy katedrze w Konstancji, skąd I 1508 został zwolniony z powodu niewłaściwej opieki i zaniedbań w nauczaniu chłopców-śpiewaków. W 1510, w czasie sesji parlamentu w Augsburgu, bezskutecznie poszukiwał mecenasa w celu wydania obszernego dzieła, które nazywał Ein deutsche Musica (zaginione), w rezultacie opublikował tylko niewielką jego część pt. Musica getutscht (tj. „po niemiecku”, Bazylea 1511). Traktat, pisany w formie dialogu autora z jego uczniem, zawiera ogromną ilość informacji na temat używanych ok. 1500 instrumentów dętych, perkusyjnych, klawiszowych i szarpanych; opisy, zwłaszcza instrumentów, są ilustrowane licznymi drzeworytami, przy czym w niektórych (zwłaszcza przy instrumentach klawiszowych) pomylona jest prawa strona obrazu z lewą. Po opisie i klasyfikacji samych instrumentów, Virdung przechodzi do problemów notacji. Zaczyna od „ręki Gwidona”, ale następnie prezentuje po raz pierwszy w historii szczegółowo zapisy instrumentalne: niemiecką tabulaturę klawiszową i lutniową. Przedstawia intawolacje swojej 4-głosowej religijnej pieśni przytoczonej najpierw w notacji menzuralnej. Polegają one na mechanicznym zapisaniu głosów systemami tabulaturowymi, przy czym intawolacja lutniowa daje wgląd we wczesny etap rozwoju gry na tym instrumencie, gdyż nie jest przeznaczona do wykonania przez solistę grającego 4-głos, lecz na kwartet lutnistów grających monodycznie, zapewne przy użyciu plektronu. Na koniec Virdung omawia problemy przy zestawianiu kwartetu fletów i rodzaj tabulatury na ten zespół. Traktat cieszył się dużym powodzeniem. Wśród 13 zachowanych egzemplarzy wykryto 3 odmiany (różniące się nie tylko graficznie), co świadczy o powstałym w późniejszych latach dodruku i pirackim wydaniu (najpewniej w Augsburgu). W 1518 O. Luscinius dokonał łacińskiej przeróbki dzieła (wspomina, że Virdung już nie żyje), którą opublikował w 1536 i 1542, przeróbką traktatu jest też Musica Instrumentalis M. Agricoli (1529, 5. wyd. 1545), a dość dokładnymi anonimowymi przekładami (wyd. w Antwerpii) – flamandzkie Dit is een seer schoon boecxken (J. van Ghelen, ok. 1528, też 1554 i 1568) i francuskie Livre plaisant et tres utile (G. Vosterman, 1529); z traktatu korzystał jeszcze w 1618 M. Praetorius (t. 2 Syntagma musicum).

Cztery świeckie 4-głosowe pieśni Virdunga zachowane są w antologii drukowanej przez P. Schöffera (Moguncja 1513, tzw. Liederbuch), jedna też w zbiorze drukowanym ok. 1535. Zarówno te, jak religijne należą do typu pieśni tenorowej, ale ich faktura jest do pewnego stopnia zróżnicowana, obok homorytmii i polifonii swobodnej pojawiają się między sopranem a tenorem imitacje. Virdung tworzył też zapewne pieśni 1-głosowe, gdyż dwie melodie z jego nazwiskiem zachowały się w 4-głosowych opracowaniach P. Hofhaimera i E. Lapicidy w druku zbiorowym z 1539.

Literatura: B.A. Wallner Sebastian Virdung von Amberg. Beiträge zu seiner Lebensgeschichte, „Kirchenmusikalisches Jahrbuch” XXIV, 1911; K. Nef Sebastian Virdungs Musica getutscht, w: Musikwissenschaftlicher Kongress in Basel, red. J. Wolf, Bazylea 1924; H.H. Lenneberg The Critic Criticized. Sebastian Virdung and his Controversy with Arnold Schlick, „Journal of the American Musicological Society” X, 1957; M. Schuler Der Personalstatus der Konstanzer Domkantorei um 1500, „Archiv für Musikwissenschaft” XXI, 1964; F. Krautwurst Bemerkungen zu Sebastian Virdungs Musica getutscht (1511),w: Festschrift Bruno Stäblein zum 70. Geburtstag, red. M. Ruhnke, Kassel 1967; G. Stradner Bemerkungen zu den besaiteten Tasteninstrumenten in Sebastian Virdungs „Musica getutscht …”, w: Der klangliche Aspekt beim Restaurieren von Saitenklavieren, red. V. Schwarz, Graz 1971; E.M. Ripin A Reevaluation of Virdung’s „Musica getutscht”, „Journal of the American Musicological Society” XXIX, 1976; G. Stradner Neue Erkenntnisse zu Sebastian Virdung's “Musica getutscht”(Basle, 1511), „Die Musikforschung” XXIX, 1976; C. Meyer Sebastian Virdung Musica getutscht. Les instruments et la pratique en Allemagne au début du XVI^e siècle, Paryż 1980 (zawiera transkr. 5 pieśni); M. Staehelin Bemerkungen zum geistigen Umkreis und zu den Quellen des Sebastian Virdung, w: Ars musica, musica scientia: Festschrift Heinrich Hüschen, red. D. Altenburg, Kolonia 1980; R. Denk „Musica getutscht”. Deutsche Fachprosa des Spätmittelalters im Bereich der Musik, Monachium 1981; G. Stradner Spielpraxis und Instrumentarium um 1500 dargestellt an Sebastian Virdung’s „Musica getutscht” (Basel 1511), Wiedeń 1983; B. Bullard Musical Instruments in the Early Sixteenth Century. A Translation and Historical Study of Sebastian Virdung’s „Musica Getutscht” (Basel 1511), dysertacja, University of Pennsylvania, 1987; B. Bullard Musica getutscht. A Treatise on Musical Instruments (1511) by Sebastian Virdung, Cambridge 1993; S. Scharenberg Sebastian Virdungs Musica getutscht – ein Sachbuch? Der Traktat von 1511 neu gelesen, „Tibia” XVIII, 1993; C. Knispel Ein „onmöglich” Lautenstück aus Sebastian Virdungs Musica getutscht (1511), „Concerto. Das Magazin für Alte Musik” XVI, 1999–2000; F.R. Selch i H.R. Butler Legacy of Sebastian Virdung. An Illustrated Catalogue of Rare Books from the Frederick R. Selch Collection Pertaining on the History of Musical Instruments, Nowy Jork 2005; H. Minamino The Schlick-Virdung lute intabulation controversy, „The Lute” XLVI, 2006; M. Grassl Einige Beobachtungen zu Sebastian Virdung und Arnolt Schlick, w: NiveauNischeNimbus. Die Anfänge des Musikdrucks nördlich der Alpen, red. B. Lodes, Tutzing 2010; M. Lewon „Auf die [...] grossen unnd kleinen Geygen / auch Lautten”. Strategien zur Intavolierung von Vokalmusik in deutschen Lehrbüchern des frühen 16. Jahrhunderts, „Basler Beiträge zur historischen Musikpraxis” XXXIX, 2020.