Verhulst, Johannes

Verhulst [werh’^elst] Johannes Josephus Hermanus, *19 III 1816 Haga, †17 I 1891 Bloemendaal (k. Haarlemu), holenderski kompozytor i dyrygent. Uczył się w Koninklijke Muzijkschool w Hadze u J.H. Lübecka (skrzypce) i Ch.J. Lechleitnera (teoria muzyki). Od 1832 był skrzypkiem w Koninklijke Hofkapel oraz w orkiestrze Théâtre Français. W 1836 przedstawił w Scheveningen swą Uwerturę h-moll Mendelssohnowi, który zaprosił go na studia do Lipska; kilka lekcji kompozycji Verhulst wziął u J. Kleina w Kolonii. W Lipsku przebywał w latach 1838–42 jako dyrygent orkiestry towarzystwa Euterpe, dla którego napisał Symfonię e-moll, pod kierunkiem Mendelssohna studiował dzieła Bacha, Händla i Beethovena, nawiązał też bliską przyjaźń z Schumannem. W 1842 został dyrektorem muzycznym na dworze Wilhelma II w Hadze, a nadto w latach 1843–44 i 1848–63 był dyrygentem chóru Maatschappij tot Bevordering der Toonkunst (‘towarzystwo popierania sztuki muzycznej’) w Rotterdamie. W 1860 objął dyrekcję koncertów towarzystwa Diligentia w Hadze, zarazem w 1864 został w Amsterdamie dyrygentem chóru Maatschappij tot Bevordering der Toonkunst oraz towarzystwa Caecilia, a w 1865 także dyrygentem orkiestry towarzystwa Felix Meritis. Odtąd przez ponad ćwierć wieku niemal samodzielnie kształtował oblicze holenderskiego życia muzycznego, wprowadzając do repertuaru dzieła J.S. Bacha (m.in. Mszę h-moll), G.F. Händla, R. Schumanna, N. Gadego, J. Brahmsa i A. Brucknera. Ignorował przy tym muzykę R. Wagnera, F. Liszta i H. Berlioza, co stało się przedmiotem krytyki i przyczyną jego ustąpienia w 1886 ze stanowiska w towarzystwie Diligentia, a wkrótce potem ze wszystkich pozostałych funkcji.

Verhulst był czołową postacią holenderskiego romantyzmu muzycznego; komponował głównie w latach 1836–50, później, pochłonięty obowiązkami dyrygenckimi, tworzył okazjonalnie. Uwertury Verhulsta wykazują wpływy Mendelssohna (pulsujące motywy, typ motoryki), ale odznaczają się odrębnym sposobem kształtowania toku muzycznego za pomocą szerokich, płynnych fraz oraz modulacji. W Symfonii e-moll ruch harmoniczny potęgują środki chromatyczne; czyste akordy pojawiają się rzadko i nieoczekiwanie, nabierając szczególnego znaczenia wyrazowego. Dzieło to wykazuje pewne zbieżności z późniejszą o 5 lat II Symfonią Schumanna (1846). W pełnej rozmachu Mszy op. 20, prócz nawiązań do Requiem Mozarta w Kyrie oraz aluzji do finału IX Symfonii Beethovena w Dona nobis pacem, istotną rolę odgrywa dyscyplina kontrapunktyczna, symfonizacja faktury, a także rozwiązania indywidualne, jak stosowanie cieniowania dynamicznego jako środka fakturalnego (Sanctus). Ważne są również pieśni Verhulsta, w większości napisane do sł. J.P Heye’a, wśród nich zwłaszcza utwory o tematyce dziecięcej. W XX w. muzyka Verhulsta popadła w całkowite zapomnienie, obecnie jednak jest na nowo wykonywana, nagrywana i wydawana.

Literatura: J.C.M. van Riemsdijk J.J.H. Verhulst, Haarlem 1886 (zawiera wykaz kompozycji); M. Venderbosch De liederen van J. Verhulst „Eene nieuwe baan”, „Muziek en wetenschap” III, 1993.