Vaňhal, Jan Křtitel

Vaňhal [w'ań~], Vanhal, Vanhall, Wanhal, Wanhall, Jan Křtitel, Johann Baptist, *12 V 1739 Nechanice (k. Hradec Králové), †20 VIII 1813 Wiedeń, czeski kompozytor, skrzypek i pedagog, działający w Wiedniu. Rodzice Vaňhala byli poddanymi rodziny hrabiów Schaffgotsch. Uczył się m.in. języka niemieckiego i gry na organach (u kantora A. Erbana). Mając 13 lat został organistą w Opočnie, później dyrygent chóru w Nemyčeves; tam uczył się u M. Nowáka gry na skrzypcach i kompozycji. W 1760 przyjechał do Wiednia jako muzyk domowy hrabiny Schaffgotsch. Według relacji K. Dittersdorfa Vaňhal był jego uczniem w latach 1762–63. Dobra aparycja, ogłada i poczucie humoru zapewniły Vaňhalowi uczniów nie tylko w kręgach wiedeńskiej arystokracji (uczył gry na fortepianie I. Pleyela). Zarobione pieniądze przeznaczył na wykupienie się z poddaństwa. W 1762 spotkał koncertującego w Wiedniu 6-letniego W.A. Mozarta. Wykonanie w 1767 z wielkim powodzeniem w Wiedniu trzech symfonii op. 10 zaowocowało kolejnymi wykonaniami i licznymi wydaniami utworów Vaňhala. W 1769 opublikowano w Paryżu kwartety smyczkowe op. 1 i op. 2, a baron I.W. Riesch zaproponował Vaňhalowi stworzenie kapeli w Dreźnie i sfinansował prawie dwuletnią podróż do Włoch (Wenecja, Bolonia, Florencja, Neapol, Ferrara, Rzym i in.). W Wenecji Vaňhal poznał Ch.W. Glucka, a w Rzymie swojego rodaka, F.L. Gassmanna, który udzielał mu rad przy komponowaniu oper Il Demofoonte i Il trionfo di Clelia. Po powrocie w 1771 Vaňhal otrzymał propozycję posady kapelmistrza na dworze barona Riescha, jednak ją odrzucił. Osiadłszy na stałe w Wiedniu, często odwiedzał hr. L. Erdődyego (który w latach 1772–82 sponsorował jego działalność kompozytorską) na Węgrzech i w Varaždinie (w Chorwacji). W tym okresie komponował głównie symfonie i utwory kameralne, które wykonywane były w wielu miastach europejskich, także w Polsce. Miał opinię jednego z najwybitniejszych kompozytorów wiedeńskich. W 1772 złożył mu wizytę C. Burney; w swoich dziennikach wyrażał się z entuzjazmem o znanych mu symfoniach, kwartetach i utworach skrzypcowych Vaňhala. Utwory Vaňhala były również dobrze przyjmowane i wykonywane przez kompozytorów, m.in. W.A. Mozart grał Koncert skrzypcowy B-dur w Augsburgu, J. Haydn prezentował symfonie na dworze Esterházych (1778, 1788).

Na początku lat 80., pod wpływem zmieniających się gustów publiczności wiedeńskiej, Vaňhal zarzucił twórczość symfoniczną i skoncentrował się głównie na komponowaniu utworów na klawesyn i fortepian, koncertów na różne instrumenty oraz utworów religijnych; aktywnie działał jako pedagog, zaczął dbać o publikacje swoich dzieł w Wiedniu i innych miastach europejskich, m.in. w Berlinie, Bonn, Hamburgu, Lipsku, Paryżu, Lyonie, Londynie (gdzie jego symfonie były bardzo popularne), Cambridge, Amsterdamie, Hadze (swoje utwory sygnował nazwiskiem Johann Baptist Wanhal; wydawcy i kopiści wprowadzali rozmaitą pisownię jego nazwiska, a we współczesnych pracach muzykologicznych używa się zarówno czeskiej, jak i austriackiej wersji jego imion i nazwiska). Podczas prywatnego koncertu w domu S. Storacego (1784) okazjonalnie wystąpił, grając na wiolonczeli, w kwartecie z J. Haydnem (pierwsze skrzypce), K. Dittersdorfem (drugie skrzypce) i W.A. Mozartem (altówka). Pod koniec lat 90. uczył wraz z Dittersdorfem w prywatnej akademii muzycznej Koželuha w Pradze. Ścisłe kontakty łączyły go z czeskim historykiem muzyki B. Dlabačem, który uzyskane od Vaňhala w 1795 w Wiedniu informacje na temat jego życia i twórczości zamieścił w Allgemeines historisches Künster-Lexikon für Böhmen (1815).

Vaňhal był jednym z najwybitniejszych kompozytorów swoich czasów; rozgłos zyskał już w pierwszych latach działalności. Jego twórczość, wyrastając na gruncie wczesnoklasycznym, przeszła szybką ewolucję w kierunku stylu klasycznego, którego jest jednym z najważniejszych przedstawicieli. Europejską sławę przyniosły kompozytorowi utwory instrumentalne, zwłaszcza symfonie; wyróżnia je klarowność brzmienia i przejrzysta dyspozycja grup instrumentów. Dominuje układ 4-częściowy: szybka-wolna-menuet-szybka. Klasyczne wzory architektoniczne widoczne są szczególnie w symfoniach z lat 70. W częściach utrzymanych w formie sonatowej (cz. I i IV) tematy o budowie okresowej są skontrastowane motywicznie, występuje przetworzenie i repryza, w której często temat główny pojawia się w tonacji dominanty, paraleli lub innej, tonację właściwą wprowadza temat drugi. Pozostałe części kompozytor ujmował w formę 2-cześciową, ABA, rondową, wariacyjną. Vaňhal posługiwał się tonacjami do czterech znaków przykluczowych, z preferencją tonacji durowych, w sposób typowy dla epoki. Jego molowe symfonie kojarzy się natomiast ze stylem „Sturm and Drang”. Vaňhal szczególną uwagę zwracał na instrumentację. W celu wydobycia pełniejszej harmonii z małej obsady orkiestrowej wprowadzał kombinację 3–5 różnie strojonych rogów, co być może zainspirowało J. Haydna, W.A. Mozarta i Beethovena do stosowania podobnych rozwiązań. Charakterystyczna dla Vaňhala klarowność brzmienia wynika z sięgania po zdwojenia oktawowe w poszczególnych głosach i częste korzystanie z homorytmii. Vaňhal zmienił rolę altówki w orkiestrze, powierzając jej partie solowe w wolnych częściach lub prowadząc jej partię w równoległych oktawach z solową partią oboju, clarina, klarnetu lub skrzypiec.

W twórczości Vaňhala znaczną grupę utworów stanowią koncerty solowe na różne instrumenty, zwłaszcza na klawesyn lub fortepian, a także na skrzypce i flet. Komponowane w latach 1770–90, utrzymane są w klasycznej 3-częściowej formie. Zwykle pierwsza część rozpoczyna się ekspozycją tutti, prezentującą materiał tematyczny, powtarzany przez instrument solowy i rozwijany za pomocą wirtuoz, figuracji, orkiestra pełni rolę dyskretnego tła harmonicznego, niekiedy dialoguje z solistą. Kwartety smyczkowe Vaňhala, zwłaszcza z ostatniego okresu, uznawane są za prototyp wirtuozowskich kwartetów smyczkowych XIX w.; można w nich dostrzec usamodzielnianie się poszczególnych głosów; instrumenty (szczególnie skrzypce) wykonują partie solowe, wirtuozowskie; w ostatnich kwartetach Vaňhal rozpisał kadencje dla wszystkich instrumentów.

Szczególnie popularne (także za granicą) były solowe wirtuozowskie kaprysy Vaňhala na klawesyn lub fortepian. M. von Dewitz zwraca uwagę na swobodną budowę i liryczny charakter, które zbliżają je do wczesnoromantycznych utworów fortepianowych. Twórczość na klawesyn/fortepian solo lub z towarzyszeniem innych instrumentów (m.in. skrzypce, wiolonczela, flet, klarnet) i o założeniach pedagogicznych reprezentowana jest głównie przez sonaty i sonatiny. Większość z nich ma układ 3-częściowy (szybka-wolna-szybka), często z wolnym wstępem w rytmach punktowanych. W części I i niekiedy w finale kompozytor wprowadzał formę sonatową o silniejszym niż np. we wcześniejszych symfoniach kontraście między tematami (II temat ma charakter liryczny), w przetworzeniu operował bogatą gamą modulacji; powrót tonacji zasadniczej następuje w typowo klasycznej repryzie. Pozostałe części traktował swobodnie, wolna to zwykle menuet, finał – rondo, forma ABA z rytmami tanecznymi, wariacje lub też forma sonatowa. Dla utworów popularnych i pedagogicznych charakterystyczne są proste struktury tematyczne, przejrzyście rozplanowane, o finezyjnej melodyce. Twórczość Vaňhala cechuje silny związek z czeskim folklorem muzycznym, wyraźny zwłaszcza w finałach symfonii, utworach kameralnych i solowych. Kompozytor często wprowadzał melodie ludowe, nawiązywał także do zasad konstrukcyjnych pieśni ludowych, tworząc indywidualny styl melodyczny o charakterystycznym lirycznym zabarwieniu.

Utwory Vaňhala, zwłaszcza symfonie, ale też kwartety, msze, litanie i in. należały do repertuaru wielu polskich kapel XVIII i wczesnego XIX w.Kopie jego utworów odnaleziono m.in. w Archiwum Archidiecezjalnym w Gnieźnie, w bibliotece klasztoru oo. paulinów na Jasnej Górze w Częstochowie, w archiwum oo. dominikanów w Krakowie, w Archiwum Kapituły Katedralnej na Wawelu, w archiwum ss. Benedyktynek w Staniątkach, w Bibliotece Diecezjalnej w Sandomierzu, w bibliotece Wydziału Teologicznego Uniwersytetu Opolskiego, w Bibliotece Książąt Czartoryskich w Krakowie, w bibliotece ss. Benedyktynek w Krzeszowie, w Warmińskim Wyższym Seminarium Duchownym w Olsztynie, w Bibliotece Uniwersyteckiej we Wrocławiu.

Vaňhal był jednym z pierwszych kompozytorów, którzy zamienili status muzyka „na służbie” na status twórcy niezależnego. Świadczy to o jego oświeceniowej swobodzie intelektualnej, ale zarazem kompozytor, zrywając więź z arystokratycznym patronem tracił podstawę bytu materialnego. Dzięki powszechnemu uznaniu Vaňhal utrzymywał się z wykonań i wydań swoich utworów, które były wielokrotnie wznawiane w Europie aż do połowy XIX w., w latach 20. kilka utworów fortepianowych miało edycje także w Stanach Zjednoczonych. Później twórczość Vaňhala popadła niemal całkowicie w zapomnienie, jej renesans nastąpił dopiero w 2. połowie XX w., szczególnie w Stanach Zjednoczonych, gdzie prowadzone były badania źródłowe twórczości Vaňhala, a także w Wiedniu. Kolejne inicjatywy wciąż jednak nie przyniosły kompletnego i aktualnego katalogu jego dzieł; jak dotąd nie udało się też oszacować liczby napisanych przez niego kompozycji, Z całej spuścizny kompozytora popularnością cieszą się głównie utwory kameralne i solowe, które weszły do repertuaru pedagogicznego.

Literatura: D.W. Jones The String Quartets of Vaňhal, dysertacja University of Wales 1978 (zawiera katalog tematyczny); A. Weinmann Themen-Verzeichnis der Kompositionen von Johann Baptiste Wanhal, Wiedeń 1988 (zawiera katalog tematyczny utworów z wyjątkiem symfonii); P.R. Bryan Johann Wanhal, Viennese Symphonist. His Life and his Musical Environment, Stuyvesant (Nowy Jork) 1997 (zawiera katalog tematyczny symfonii).

Nekrolog auf das Jahr 1813. Johann Wanhal, w: Vaterländische Blätter für den Österreichischen Kaiserstaat, t. 2, Wiedeń 1813; F. Rochlitz/. Wanhal, „Allgemeine Musikalische Zeitung” XVI, 1814 (nekrolog); B. Dlabac Allgemeines historisches Künstler-Lexikon für Böhmen, 3 t., Praga 1815, przedr. Hildesheim 1973; J.L. Zvonař Johann Křtitel Vaňhal, „Dalibor. Hudební časopis” II, Praga 1859; K. Hůlka Johann Vaňhal, „Dalibor. Časopis pro vsechny obory unieni hudebního” XXII, Praga 1900; J. Bušek Jansa, Kalivoda, Vaňhal, Praga 1926; M. von Dewitz Johann Baptiste Vaňhal. Leben und Klavierwerke, Monachium 1933 (zawiera wykaz utworów klawesynowych i fortepianowych); K. Filič Glazbeni život Varaždina, Varaždin 1972; M. Fillion The Accompanied Keyboard Divertimenti of Haydn and his Viennese Contemporaries (c. 1750–1780), dysertacja Cornell University 1982; S.R. Floyd The Clarinet Music of Johann Baptiste Vaňhal, dysertacja Michigan State University 1988; B. MacIntyre Johann Baptiste Vaňhal and the Pastoral Mass Tradition, w: Music in Eighteenth-Century Austria, red. D.W. Jones, Cambridge (Massachusetts) 1996; O. Krone Johann Baptist Wanhol (1739–1813) und seine Mäzene, „Concerto” 16, 1999; „Radovi Zavoda za Znanstveni Rad Varaždin” 25, 2014: A. Badley Chronological signifiers in the concertos of Johann Baptist Wanhal; M. Freemanová Michaela Freemanová: Jan Křtitel Vaňhal and the Bohemian and Moravian Music Collections of the Brothers Hospitallers (Barmherzige Brüder, O. S. I.); V. Katalinić Glazbene migracije i kulturni transfer: Vaňhal i neki suvremenici; D. Ruža Istraživanje o Vaňhalu u Hrvatskoj – poticaji, smjerovi i otvorena pitanja; S. Tuksar Djela Jana Křtitela Vaňhala / Johanna Baptista Waňhala u Hrvatskim glazbenim zbirkama; J. Dumanowski Sonaty altówkowe Carla Stamitza, Johanna Baptisty Vanhala i Johanna Nepomuka Hummla: Studium klasycznej stylistyki wykonawczej, Kraków 2013.