Utendal, Alexander

Utendal [ˊut^endal], Uttendal, Utenthal, Alexander, *między 1543 a 1545, †7 V 1581 Innsbruck, flamandzki kompozytor działający głównie w Tyrolu. Związany z dworami Habsburgów – do 1558 uczył się i śpiewał jako chłopięcy chórzysta w kapeli Marii Węgierskiej, w Niderlandach i w Hiszpanii (z faktu, że w 1558 był jeszcze przed mutacją wysuwa się wniosek dotyczący roku jego urodzenia), a w 1564 został przyjęty jako alt na dwór arcyksięcia Ferdynanda II, na którym działał najpierw w Pradze, a od 1566 do końca życia w Innsbrucku, co najmniej od 1572 jako wicekapelmistrz.

Utendal był gorącym zwolennikiem nowego w jego czasach systemu 12 modi, czemu dawał wyraz nie tylko w swej twórczości, w której odstępstwa od jego zasad wykorzystywał dla celów ilustrowania i wyrażania tekstu, ale i w obszernym wstępie do druku z 1570. Ponadto „polemizował” z dziełami wybitnych współczesnych. Psalmy pokutne były odpowiedzią na analogiczny zbiór Orlanda di Lasso, znany Utendalowi jeszcze przed drukiem. Orlando dodał do 7 psalmów ósmy utwór i w tak powstałej całości zilustrował system 8 modi – Utendal dodał do tych samych tekstów psalmowych 5 indywidualnie przez siebie zestawionych oracji i w 12 wieloczęściowych utworach przedstawił system 12 modi. Ponadto Utendal wielokrotnie opracowywał w motetach teksty wykorzystywane przez Orlanda, niekiedy – jak w 2 motetach biesiadnych – nieznane z twórczości innych kompozytorów, a układ, dobór tekstów i liczba głosów w księdze 2 stanowi wyraźne nawiązanie do zbioru mistrza (z 1566), z którego osiągnięć w dziedzinie ekspresji i wyrażania tekstu obficie i twórczo korzystał. W motecie Adesto dolori meo Utendal starał się z kolei „przewyższyć” analogiczne dzieło Giachesa de Wert, chromatyzując w większym stopniu ten sam imitowany temat. W motetach Utendala spotyka się utwory oparte na cantus firmus czy ostinato, też cavato delle parole, a w magnifikatach (w których opracowywał tylko wersety parzyste), prócz cantus firmus, także kanon, jednak przeważa imitacja swobodna i polifonia swobodna przeplatana odcinkami akordowymi; częste są też podziały 6- i 8-głosu na mniejsze dialogujące ze sobą zespoły. Msze należą do typu parodia, a oparte są na motecie i chanson Orlanda oraz motecie i lied własnych. Układ zbioru pieśni Utendala jest przemyślany. Druk zawiera 13 lieder i 13 chansons; w każdej grupie są utwory 4-głosowe (6 i 5 pieśni), 5-głosowe (6 i 7) i ostatnie odpowiednio 8- i 6-głosowe. W lieder kompozytor często nawiązuje do dawnych tekstów i melodii, ale odchodzi od typu pieśni tenorowej. W obu grupach wiele jest utworów 2–5-częściowych, a faktura jest zróżnicowana, z wyjątkiem dwóch zwrotkowych i homorytmicznych chansons (nazwanych villanellami); pieśni charakteryzuje ilustrowanie tekstu i ekspresja typowe dla włoskiego madrygału, w czym przejawia się również wpływ Orlanda.

Literatura: P. Cohen Die Nürnberger Musikdrucker im 16. Jahrhundert, Erlangen 1927; W. Senn Musik und Theater am Hof zu Innsbruck, Innsbruck 1954; W. Senn Innsbrucker Hofmusik, „Österreichische Musikzeitschrift” XXV, 1970; K.F. Armstrong Musical Settings of the Penitential Psalm Cycle 1560–1620, dysertacja, University of Illinois at Urbana, 1974; I. Bossuyt Die „Psalmi Poenitentiales” (1570) des Alexander Utendal. Ein künst-lerisches Gegenstück der Busspsalmen von Orlandus Lassus und eine praktische Anwendung von Glareans Theorie der zwölf Modi, „Archiv für Musikwissenschaft” XXXVIII, 1981; I. Bossuyt Alexander Utendal i jego twórczość, „Muzyka” XXVII, 1982 nr 3–4; I. Bossuyt De componist Alexander Utendal (ca. 1543/1545–1581), Bruksela 1983; S. Schulze Die Tonarten in Lassos „Busspsalmen”. Mit einem Vergleich von Alexander Utendals und Jacob Reiners „Busspsalmen”, Neuhausen 1984; N. Meeùs Notations modales au seizième siècle, w: Recevez Ce Mien Petit Labeur. Studies in Renaissance Music in Honour of Ignace Bossuyt, red. M. Delaere i P. Bergé, Leuven 2008.